داستان‌خوانی اشتراکی[1] به فعالیتی گفته می‌شود که کودک و بزرگسال با یک‌دیگر در محیط مدرسه یا خانه به خواندن داستان می‌پردازند. داستان‌خوانی اشتراکی به کودکان در درک و تعامل بیشتر با متن کمک می‌کند. بزرگ‌سالان در این فعالیت صرفاً نقش یک میانجی را بازی می‌کنند. داستان‌خوانی اشتراکی می‌تواند با گوش دادن کودک به بلند‌خوانی بزرگسال شروع شود تا رفته‌رفته با افزایش اعتماد به نفس و مهارت، کودک نیز بتواند متن‌ها را بخواند. هنگامی که کودک خود شروع به خواندن متن بکند، بزرگسال می‌تواند با پاسخ‌گویی به پرسش‌ها، شفاف‌سازی مفاهیم، برطرف کردن خطاها و تشویق کودک، یادگیری او را ساده کند. این فعالیت اشتراکی نه تنها باعث تقویت سواد‌آموزی کودک می‌شود، بلکه به بهبود مهارت‌های اجتماعی و گفت‌و‌گوی او نیز کمک می‌کند.
در کتابک بخوانید: شیوه‌های علاقه‌مندی کودکان به کتابخوانی
کتابی که برای داستان‌خوانی اشتراکی انتخاب می‌شود باید کودک و والدین را دعوت به فعالیت کند. ادبیات این کتاب‌ها باید مناسب سن کودک باشد و به او در مطالعه و فهم متن کمک کند. هم‌چنین موضوع کتاب یا باید با توجه به علایق شخصی کودک برگزیده شود، یا موضوع گسترده‌‌ای باشد که بیشتر کودکان می‌توانند از آن در زندگی خود استفاده کنند.
مواردی که کودکان باید در سنین گوناگون در جلسه‌های داستان‌خوانی اشتراکی در محیط خانه بیاموزند عبارت است از:
۴ سالگی:
- یادگیری اولیه‌ی الفبا
- شمارش ابتدایی
- نقاشی کشیدن
- شناسایی و تشخیص شخصیت‌ها و حیوانات
- شناسایی و تشخیص اشکال هندسی ساده
- نوشتن اسم خود
کتاب‌های آموزش ریاضی مناسب 3 تا 5 سال
۵ سالگی:
- یادگیری بیشتر الفبا، حروف بزرگ و کوچک و واژگان ساده
- قافیه‌سازی ابتدایی
- شمارش برعکس از اعداد بزرگ به کوچک
- نوشتن اعداد
- تشخیص مفهوم کمیتی اعداد
- تشخیص مفهوم اعداد در دنیای واقعی
- درک زمان
- کشیدن اشکال هندسی
کتاب‌هایی برای آموزش الفبا مناسب کودکان پیش‌دبستان
۶ سالگی:
- درک واژگان، حروف صدادار و حروف بی‌صدا
- درک ارتباط میان حروف نوشته‌شده و صدای آن‌ها
- جمع و تفریق ابتدایی
- نوشتن
- حل مسئله
داستان‌خوانی اشتراکی رویکرد‌های متفاوتی برای تشویق کودک به یادگیری این موارد و فعالیت بیشتر دارد. در ادامه به معرفی سه رویکرد اصلی داستان‌خوانی اشتراکی می‌پردازیم:
۱. رویکرد کودک محور[2]
«از فرمان‌های کودک پیروی کنید و با موضوع برگزیده‌ی او و سرعتی که می‌گوید پیش بروید.»
در این رویکرد، در محیط داستان‌خوانی اشتراکی کودک را به رهبری تشویق کنید. با این کار سبب ایجاد پرسش‌های مستقل در ذهن کودک و دقت بیشتر او به داستان می‌شوید.
۲. رویکرد برهمکنش پرور[3]
«با مشتاق نشان دادن خود، کودک را دعوت به مشارکت و گفت‌و‌گو کنید.»
این رویکرد، بیشتر برای ایجاد برهمکنش و مشارکت کودکانی که به داستان‌خوانی کم‌علاقه‌اند، به کار می‌رود. با طرح پرسش‌هایی که ذهن کودک را درگیر می‌کند (به ویژه پرسش‌هایی که پاسخ‌شان فراتر از یک بلی یا خیر پیش پا افتاده باشد)، کودک وادار به فعالیت بیشتر می‌شود. به این شکل، کودک قادر است خود با تمرین بیشتر، پرسش‌هایی مطرح و والدین را به سمت رویکرد کودک محور هدایت کند.
۳. رویکرد مدل‌سازی واژگان[4]
«مشتاقانه دایره‌ی واژگان و سواد کودک را با روبه‌رو کردن او با واژگان پیچیده‌تر گسترش دهید.»
یکی از روش‌های آشناسازی کودک با واژگان بیشتر، استفاده از برچسب است. والدین می‌توانند با برچسب زدن به اجسام، شخصیت‌ها، حروف و هر اتفاقی که در کتاب می‌افتد، واژگان و اصطلاحات جدید را به کودک آموزش دهند.
این رویکرد‌های داستان‌خوانی اشتراکی سبب ایجاد برهمکنش و فعالیت کودک و والدین می‌شوند. ولی ایراد اساسی آن است که این فعالیت‌ها فقط در زمانی صورت می‌گیرند که والدین آموزش کافی برای آن‌ها دیده باشند. یکی از راه‌های ایجاد این رویکرد‌ها بدون نیاز به آموزش والدین، استفاده از کتاب‌های تعاملی برای تشویق فعالیت و برهمکنش است.
در آموزک بخوانید: قصه‌خوانی با تصاویر
در پژوهشی به بررسی برهمکنشهای کودکان و والدین با یک‌دگیر و با کتاب در جلسه‌های داستان‌خوانی اشتراکی پرداخته شد. کتاب‌هایی که در این پژوهش انتخاب شدند در عناصر تعاملی و سبک نوشتاری خاص‌شان تفاوت داشتند. هدف از این پژوهش، شناسایی و بررسی عناصری از کتاب‌ها بود که به تعامل افراد با یک‌دیگر و با کتاب کمک می‌کرد.
در این پژوهش از یازده خانواده دعوت شد در سه جلسه‌ی نیم ساعته‌ی داستان‌خوانی اشتراکی شرکت کنند.
کتاب‌های «ادوارد، شترمرغ استرالیایی[5]»، «عدد ۲ آبی‌رنگ[6]» و «آخِ زیبا[7]» را پژوهش‌گران برای داستان‌خوانی اشتراکی برگزیده بودند. هم‌چنین از خانواده‌ها خواسته شده بود که خود نیز یک کتاب دیگر را که به نظرشان تعاملی بود، برای خواندن برگزینند.
کتاب «ادوارد، شترمرغ استرالیایی» به دلیل تصویرها و داستان تاثیر‌گذارش به عنوان کتاب شاهد انتخاب شد. این کتاب از هیچ یک از عناصر تعاملی برخوردار نیست. این موضوع به این معنی است که در جلسه‌ی داستان‌خوانی اشتراکی والدین و کودک، خود وظیفه‌ی ایجاد برهمکنش را دارند و این برهمکنش با مراجعه به کتاب، آسان نمی‌شود. پس از خواندن کتاب، از کودک و والدین درباره‌ی برهمکنشهایی که با آن داشتند و جذاب‌ترین عنصر کتاب پرسش شد.
تصویرهایی از کتاب «ادوارد، شترمرغ استرالیایی»
نمودار ۱ تعداد برهمکنشهایی را که والدین و کودک با این کتاب داشتند، نشان می‌دهد. همه‌ی گروه‌ها با کتاب برهمکنش داشتند، ولی بیشتر برهم‌کنش‌ها را والدینی داشتند که کتاب را برای کودک خوانده بودند.
با وجود این که این کتاب عناصر تعاملی نداشت، گستره‌ی وسیعی از برهمکنش با آن مشاهده شد. بیشتر والدین در سراسر جلسه‌ی داستان‌خوانی اشتراکی پرسش‌هایی را برای کودکان‌شان مطرح کردند. هشت کودک، خود نیز در طرح پرسش پیش‌گام شدند. بسیاری از کودکان به طور فیزیکی با کتاب برهمکنش داشتند. آن‌ها صفحه‌های کتاب را لمس و به عناصر و تصویرهای خاصی در صفحه‌ها اشاره می‌کردند.
نمودار ۱: تعداد برهمکنشهایی از هر نوع که کودکان (رنگ آبی) و والدین (رنگ قرمز) با کتاب «ادوارد، شترمرغ استرالیایی» داشتند.
هنگامی که از کودکان خواسته شد که بگویند چه چیزی در این کتاب بیشتر مورد علاقه‌شان بود، همه‌ی کودکان تصویرها را بخش مورد علاقه‌ی خود نامیدند. البته چند کودک نیز به پیام اخلاقی کتاب یا «اهمیت خودشناسی و خودِ حقیقی بودن» اشاره کردند.
هنگامی‌که همین پرسش از والدین شد، آن‌ها به تصویرها و ارتباط‌شان با داستان، وزن و قافیه‌ی متن، پیام داستان و سطح مناسب کتاب برای کودک اشاره کردند. همه‌ی این‌ها از موارد مهمی هستند که در طراحی یک کتاب تعاملی باید به آن توجه شود.
در آموزک بخوانید: کتابخوانی برای کودکان
کتاب «عدد ۲ آبی‌رنگ»، یک کتاب تعاملی فیزیکی دارای بالاپر[8] و اجزای کاغذی مختلف است. این کتاب از خواننده می‌خواهد که با استفاده از راهنمایی‌های هر صفحه، در آن به دنبال یک عدد ۲ آبی‌رنگ بگردد. این راهنمایی‌ها به شکل سه کلمه‌ی انتزاعی در هر صفحه نوشته شده‌اند و از نظر سبک و پیچیدگی با متن بیشتر کتاب‌های کودک متفاوت‌‌اند. پس از خواندن این کتاب نیز از شرکت‌کنندگان درباره‌ی عنصری از کتاب، که برای‌شان جذابیت بیشتری داشت، پرسیده شد.
تصویرهایی از کتاب «عدد ۲ آبی‌رنگ» با بالاپر‌ها و عناصر تعاملی فیزیکی‌اش؛ هدف کتاب پیدا کردن عدد دویی است که در تصویر سمت پایین مشاهده می‌شود.
در نمودار میزان برهمکنش با این کتاب، سنجیده و مشاهده می‌شود که کودکان نیز به اندازه‌ی والدین با کتاب برهمکنش داشته‌اند. این موضوع نشان‌دهنده‌ی تاثیر عناصر تعاملی فیزیکی بر میزان برهمکنش و یادگیری کودک در جلسه‌های داستان‌خوانی اشتراکی است. طبیعتاً با توجه به سبک این کتاب، رایج‌ترین نوع برهمکنش با آن از نوع فیزیکی و لمسی بوده است. البته هنگام مطالعه‌ی این کتاب، والدین و کودکان پرسش‌هایی نیز مطرح کردند؛ بیشتر این پرسش‌ها را والدین مطرح و کودک را به پیدا کردن عدد ۲ آبی‌رنگ تشویق می‌کردند.
نمودار ۲: تعداد برهمکنشهایی از هر نوع که کودکان (رنگ آبی) و والدین (رنگ قرمز) با کتاب «عدد ۲ آبی‌رنگ» داشتند.
نمودار ۳: مقدار هر یک از انواع برهمکنشهای تأکیدی (رنگ آبی)، فیزیکی (رنگ قرمز)، پرسشی (رنگ سبز)، پاسخی (رنگ بنفش) و تفسیری (رنگ فیروزه‌ای) هنگام مطالعه‌ی کتاب «عدد ۲ آبی‌رنگ»
در پاسخ به این پرسش که جذاب‌ترین عنصر این کتاب از نظرشان چه بود، والدین به قابلیت بازخوانی کتاب به دلیل ارتباط بالای عناصر تعاملی با موضوع اشاره کردند.
هنگام مقایسه‌ی میزان برهم‌کنش‌ها با کتاب‌های «ادوارد، شترمرغ استرالیایی» و «عدد ۲ آبی‌رنگ»، مشاهده می‌کنیم که در خواندن کتاب «عدد ۲ آبی‌رنگ» میزان برهمکنش کودکان با کتاب دو‌چندان شده است. این مشاهده، بار دیگر، بیان‌گر اهمیت و تأثیر تغییرات فیزیکی بر میزان برهمکنش با کتاب و یادگیری کودک است.
نمودار ۴: مقایسه‌ی میزان برهمکنشهای کودکان ( رنگ آبی) و والدین (رنگ قرمز) با کتاب‌های «ادوارد، شترمرغ استرالیایی» (نمودار سمت چپ) و «عدد ۲ آبی‌رنگ» (نمودار سمت راست)
کتاب «آخِ زیبا» نوشتار[9] و حروف‌چینی[10] ویژه‌ای[11] دارد. این حروف‌چینی و تصویرهای اطراف‌اش به کودک این حس را می‌دهند که محتوای کتاب، دست‌خط و نقاشی‌های یک کودک دیگر است.
در کتابک بخوانید: کتاب تصویری چیست و انواع آن کدام است؟
با وجود این‌که کودکان، به خودی خود، درکی از مفهوم «نوشتار و حروف‌چینی» نداشتند، متوجه نوشتار خاص کتاب شدند. برای مثال یکی از کودکان به شیوه‌ی نوشتار کلمه‌ی «هیسسسسسس»، به شکل یک مار اشاره کرد و علاقه‌‌اش را به نوشته شدن صدای مار به شکل یک مار ابراز کرد. به این ترتیب همه‌ی کودکان متوجه هدف نوشتار خاص کتاب شدند. این نوشتار خاص به خواندن کتاب کمک می‌کرد و سبب تغییر لحن کودک هنگام خوانش برخی کلمات می‌شد.
تصویرهایی از کتاب «آخِ زیبا»
همان‌گونه که در این پژوهش مشاهده شد، عناصر فیزیکی این کتاب‌های تعاملی به درگیری کودک با کتاب کمک می‌کنند و در صورت داشتن ارتباط کافی با داستان، جذابیت کتاب را برای بازخوانی حفظ می‌کنند. بازخوانی کتاب‌های مناسب در محیط داستان‌خوانی اشتراکی سبب آشنایی بیشتر کودک با موضوعات و یادگیری گسترده‌تر او می‌شود. عناصر تعاملی ذهنی نیز با ایجاد پرسش برای کودک و والدین و افزایش تمرکز آن‌ها بر داستان، به یادگیری و درک بیشتر کودک در جلسه‌ی داستان‌خوانی اشتراکی می‌انجامند.
به طور کلی، با توجه به این موضوع که والدین معمولاً بدون تمرین و یادگیری کافی قادر به پیش بردن جلسه‌های داستان‌خوانی اشتراکی با کودک‌شان نیستند، کتاب‌های تعاملی می‌توانند کودک را به سمت یکی از سه رویکرد داستان‌خوانی اشتراکی هدایت کنند تا یادگیری و علاقه به خواندن در آن‌ها تشویق شود.
