راهنمای عملی استفاده از داستان برای آموزش رفتارهای روزمره
چکیده
برای کودک مبتلا به اوتیسم یا اختلال ارتباطی، موقعیت‌های اجتماعی روزمره گاهی مانند معمایی گیج‌کننده است. داستان اجتماعی ابزاری است ساختاریافته و شخصی‌سازی‌شده که به کودک کمک می‌کند بفهمد در موقعیت‌های خاص چه چیزی اتفاق می‌افتد، چه انتظاراتی وجود دارد و چگونه می‌تواند واکنش مناسب نشان دهد. این مقاله به صورت عملی مراحل ساخت داستان اجتماعی را آموزش می‌دهد و نکات کاربردی را برای استفاده در خانه و مدرسه ارائه می‌کند.
مقدمه: وقتی دنیای اجتماعی گیج‌کننده می‌شود
موقعیت‌هایی مثل صف ناهار، رفتن به مهمانی، مراجعه به دکتر یا منتظر ماندن در مطب برای کودک دارای اوتیسم ممکن است با سردرگمی همراه باشند. چرا باید صبر کنیم؟ چه زمانی صحبت کنیم؟ اگر همکلاسی‌ام ناراحت باشد، چه کنم؟ این‌ها سوالاتی‌اند که کودک ممکن است نتواند جواب دهد. داستان اجتماعی ابزاری قدرتمند برای رمزگشایی این موقعیت‌هاست، ابزاری که اضطراب را کم می‌کند و حس کنترل و پیش‌بینی‌پذیری را به کودک می‌دهد.
بخش اول: داستان اجتماعی چیست؟
-
روایت کوتاه، با زبان ساده و مستقیم
-
تمرکز بر موقعیت اجتماعی مشخص
-
نشان دادن نشانه‌ها، انتظارات و پاسخ‌های مناسب مرحله به مرحله
مثال ساده:
«گاهی در حیاط مدرسه، دوستانم فوتبال بازی می‌کنند. اگر بخواهم بازی کنم، می‌ایستم و نگاه می‌کنم. سپس می‌گویم: ‘می‌شود من هم بازی کنم؟’ اگر گفتند بله، می‌گویم متشکرم و به آرامی به بازی می‌پیوندم.»
بخش دوم: چرا داستان اجتماعی برای کودکان اوتیستیک و دارای اختلال ارتباطی مؤثر است؟
-
ساختار قابل پیش‌بینی — کاهش اضطراب ناشی از غیرمنتظره بودن موقعیت
-
توجه به جزئیات — تقسیم اطلاعات به بخش‌های کوچک قابل مدیریت
-
تمرین امن — امکان آماده شدن برای موقعیت واقعی در محیط آشنا
-
تکرارپذیری — هر بار خواندن کمک به تثبیت یادگیری
بخش سوم: چگونه یک داستان اجتماعی مؤثر بسازیم؟ (گام به گام)
|
گام |
شرح |
|---|---|
|
۱. انتخاب هدف مشخص و کوچک |
مثلاً: «وقتی در صف ناهار منتظر هستم»، نه «رفتار عمومی بهتر». |
|
۲. مشاهده و تحلیل موقعیت |
چه کسانی حضور دارند؟ چه اتفاق‌هایی می‌افتد؟ کودک چه واکنشی دارد؟ چه چیزی مسئله‌ساز است؟ |
|
۳. نوشتن با ساختار استاندارد |
— جمله توصیفی |
|
۴. افزودن تصویر یا پشتیبانی بصری |
عکس کودک، کارت تصویری، تصاویر واضح مرتبط با موقعیت |
|
۵. خواندن قبل از موقعیت واقعی و تمرین |
در خانه یا محیط امن خوانده شود تا کودک آماده باشد |
|
۶. مشارکت فعال کودک |
تکمیل جملات، نقش‌آفرینی، پرسش و پاسخ بعد از موقعیت |
بخش چهارم: نمونه عملی کامل
موقعیت مشکل‌ساز: منتظر ماندن در مطب دکتر
داستان اجتماعی ساخته شده:
عنوان: وقتی به دکتر می‌رویم
۱. گاهی مادر و من به مطب دکتر می‌رویم.
۲. در مطب دکتر، بیماران دیگر هم منتظر هستند.
۳. مردم در مطب می‌خواهند محیط آرام باشد.
۴. من می‌توانم روی صندلی بنشینم و کتابم را نگاه کنم.
۵. می‌توانم با اسباب‌بازی کوچکم بازی کنم.
۶. اگر سوالی داشتم، می‌توانم مادر را صدا بزنم.
۷. وقتی آرام منتظر بمانم، زمان سریع‌تر می‌گذرد.
۸. مادر خوشحال می‌شود وقتی من صبورانه منتظر بمانم.
بخش پنجم: نکات کلیدی برای موفقیت
-
استفاده از زبان مثبت به جای دستوری
-
شخصی‌سازی داستان (نام کودک، عکس یا علایق او)
-
کوتاه بودن داستان (۵ تا ۱۰ جمله)
-
بهره‌گیری از چند رسانه: نسخه چاپی، دیجیتال، نمایش با عروسک یا اشیاء
-
تمرین قبل از موقعیت واقعی
بخش ششم: کاربردهای عملی در موقعیت‌های مختلف
|
موقعیت روزمره |
هدف داستان اجتماعی |
|---|---|
|
رفتن به مهمانی |
احترام به قوانین مهمانی و تعامل با دوستان |
|
خرید کردن |
همراهی با والد، صبر کردن در فروشگاه، کمک در انتخاب |
|
رفتن به دندانپزشکی |
دانستن مراحل، آرام بودن، همکاری با دکتر |
|
سوار اتوبوس شدن |
ورود، پرداخت، نشستن، خروج با ترتیب |
|
تعامل با همسالان |
دعوت، نوبت‌گرفتن، به اشتراک گذاشتن |
نتیجه‌گیری
داستان اجتماعی ابزاری انسانی است که کودکان اوتیستیک و دارای اختلال ارتباطی را در مسیر فهم اجتماعی، کنترل احساسات و رفتار مناسب همراهی می‌کند. با ساخت داستانی منطبق با نیاز کودک، استفاده از زبان و تصویر ساده، تمرین و تکرار، می‌توان زندگی روزمره را برای او قابل پیش‌بینی‌تر و اضطراب را کمتر کرد. هر داستان کوچک می‌تواند دریچه‌ای باشد به سوی اعتمادبه‌نفس و تعامل سالم‌تر.
منابع
-
How to Write a Social Story™ – Tipsheet of Vanderbilt Kennedy Center
-
Social Stories for Autistic Children – The Ultimate Guide, Autism Parenting Magazine
-
Writing and Using Social Narratives in All Environments, Indiana Resource Center for Autism
