مقدمه: اهمیت اخلاق در مواجهه با آسیب‌پذیری
ترویج کتابخوانی برای کودکان محروم از حمایت اجتماعی — اعم از کودکان کار، خیابان، ساکن مراکز نگهداری و زباله‌گرد — تنها یک فعالیت فرهنگی نیست، بلکه یک مسئولیت اخلاقی است. این کودکان به دلایل مختلف در موقعیت‌های آسیب‌پذیر قرار دارند و هرگونه مداخله، از جمله مداخله فرهنگی، باید با حساسیت و آگاهی بالا انجام شود. اخلاق حرفه‌ای در این زمینه تضمین می‌کند که فعالیت‌ها نه‌تنها مفید باشند، بلکه به کرامت، امنیت روانی، و هویت کودک احترام بگذارند.
این مقاله بررسی می‌کند اصول بنیادینی که باید در فعالیت‌های ترویج کتاب مراعات شود، حساسیت‌های عملی در انتخاب و اجرا، و چارچوبی اخلاقی برای تسهیل‌گران ارائه می‌دهد تا کتاب و داستان بتواند به ابزاری امن، توانمندکننده و ترمیمی بدل شود.
بخش اول: اصول بنیادین اخلاق حرفه‌ای
-
اصل «پیش از هر چیز، آسیب نرسان» (First, Do No Harm)
-
حساسیت: کتاب و داستان می‌توانند محرک خاطرات تلخ کودک باشند و یا برچسب‌زایی را تشدید کنند.
-
بایدها:
-
پیش از معرفی هر کتاب، محتوا را از نظر محرک‌های بالقوه (تروما، خشونت، فقدان) بررسی کنید.
-
از کتاب‌هایی که کودک را به عنوان قربانی منفعل نشان می‌دهند یا کلیشه‌های منفی تقویت می‌کنند، اجتناب شود.
-
فضایی فراهم شود تا کودک بتواند هیجانات منفی را بیان کند؛ تسهیل‌گر به شنیدن و همراهی بدون شرم‌زدگی متعهد باشد.
-
-
-
اصل احترام به کرامت انسانی و عاملیت کودک
-
حساسیت: کودکان آسیب‌دیده اغلب کنترل کمی بر زندگی خود دارند.
-
بایدها:
-
حق انتخاب به کودک داده شود؛ چه کتاب، چه نحوه شرکت در فعالیت.
-
هر گونه فشار برای شرکت یا خواندن جبری پرهیز شود.
-
کودک به عنوان یک سوژه فعال دیده شود، نه صرفاً گیرنده کمک یا مخاطب منفعل.
-
-
-
اصل رازداری و محرمانگی
-
حساسیت: زندگی خصوصی این کودکان نیازمند حفاظت خاص است؛ اطلاعات شخصی ممکن است باعث آسیب جدی شود.
-
بایدها:
-
اطلاعات شناسایی‌کننده کودکان (عکس، نام، داستان خانوادگی) بدون رضایت آگاهانه افشا نشود.
-
در مستندسازی یا گزارش، استفاده از نام مستعار یا تغییر جزئیات شناسایی‌کننده.
-
-
-
اصل شایستگی و صلاحیت حرفه‌ای
-
حساسیت: کار با کودکان آسیب‌پذیر نیازمند دانش و آمادگی خاص روانشناختی، فرهنگی و اخلاقی است.
-
بایدها:
-
آموزش در زمینه روانشناسی کودک، تروما، مداخلات بحران برای تسهیل‌گران الزامی باشد.
-
شناخت زمینه فرهنگی و اقتصادی کودکان و آگاهی از زبان و ارزش‌های آنان.
-
تسهیل‌گر بداند چه موقع باید کودک را به متخصصان مناسب ارجاع دهد.
-
-
بخش دوم: حساسیت‌های عملی در انتخاب و ارائه کتاب
-
حساسیت در انتخاب محتوا
-
بایدها:
-
اولویت با کتاب‌هایی باشد که تاب‌آوری، امید، مقاومت و عاملیت را تقویت می‌کنند؛ نه کتاب‌هایی که فقط بر رنج تأکید دارند.
-
استفاده از روایت‌های استعاری یا نمادین برای پرداختن به موضوعات دشوار.
-
محتوای کتاب هماهنگ با زبان، فرهنگ، باورها و زندگی روزمره کودک باشد.
-
تنوع تجارب در داستان‌ها: نه همه کودکان کار دارای یک نوع تجربه‌اند؛ تفاوت‌ها دیده شود.
-
-
-
حساسیت در روش اجرا
-
بایدها:
-
فضای فعالیت غیررقابتی باشد؛ تمرکز بر لذت خواندن و احساس تعلق‌مندی نه بر نتیجه یا بهترین بودن.
-
توجه به ارتباط غیرکلامی: زبان بدن، تماس چشمی، فاصله فیزیکی مناسب.
-
زمان و مکانِ اجرای برنامه باید قابل پیش‌بینی و امن باشد تا کودک احساس ثبات و اعتماد کند.
-
تسهیل‌گر حضور کامل و متمرکز داشته باشد؛ عوامل مزاحم یا حواس‌پرتی را حداقل کند.
-
-
بخش سوم: بایدها و نبایدهای کلیدی
|
بایدها (Dos) |
نبایدها (Don'ts) |
|---|---|
|
اختیار دادن به کودک |
تحمیل کتاب یا اجبار در مشارکت |
|
استفاده از استعاره و روایت غیرمستقیم |
پرسش‌های مستقیم درباره تجربیات تروما |
|
تضمین امنیت روانی و عاطفی |
قضاوت درباره واکنش‌ها یا سطح سواد کودک |
|
همکاری با تیم مددکاران و روانشناسان |
کار انفرادی و جزیره‌ای |
|
انعطاف در برنامه و زمان‌بندی |
سخت‌گیری بر اجرای دقیق و بدون توجه به شرایط |
|
حضور مداوم و قابل پیش‌بینی |
برنامه‌های مقطعی و بدون پیگیری مستمر |
بخش چهارم: چارچوب اخلاقی پیشنهادی برای برنامه‌های ترویج کتاب
-
پیش از اقدام (Pre‑Action):
-
خودارزیابی انگیزه‌ها، پیش‌فرض‌ها و نگرش‌های شخصی.
-
دریافت آموزش لازم درباره آسیب، تروما، حساسیت فرهنگی.
-
هماهنگی با مراکز، مسئولان و روانشناسان موجود در محل.
-
-
حین اقدام (During Action):
-
کسب رضایت آگاهانه از کودک و مراقب، توضیح روند فعالیت.
-
توجه به علائم ناراحتی، امکان توقف فعالیت در هر زمان.
-
حضور کامل و فعال تسهیل‌گر، همراه با انعکاس مداوم عملکرد خود.
-
-
پس از اقدام (Post‑Action):
-
حفاظت از محرمانگی و اطلاعات. نگهداری گزارش‌ها به شکلی امن.
-
پیگیری هر نشانه مراقبتی یا روانی خاص به تیم حرفه‌ای مربوط.
-
بازخورد گرفتن از کودک، همکاران، خانواده یا مراکز حمایتی برای بهبود برنامه.
-
نتیجه‌گیری
ترویج کتاب برای کودکان آسیب‌پذیر، اگر فقط بر کمیت دسترسی تمرکز کند، ممکن است کم‌اثر یا حتی آسیب‌زا باشد. اخلاق حرفه‌ای شامل احترام به کرامت کودک، ایجاد فضای امن، مشارکت فعال و حمایت روانی در کنار ارائه محتوا است. هدف این است که کتاب نه فقط وسیله آموزش، بلکه منبع امید، تعلق، و بازسازی روانی کودک شود. این مسیر نیازمند تعهد، حساسیت و یادگیری مستمر از تجربه‌های میدانی است.
