اشعار «تکم چی»های «ساوالان»
همه ساله همزمان با آب شدن برف‌های سبلان (ساوالان) و جاری شدن آب در پهنه ییلاق، «تکم چی»ها نیز راه می افتند و از روستا به روستا و از محله به محله و اوبه به اوبه، نوید آمدن بهار را جار می‌کشند.
«تکم گردانی»، یا به قول آذری‌ها، «تکم اویونی»
از آئین‌های نوروزی آذربایجان و مخصوصاً نواحی اطراف سبلان و شهرهای اقماری آن همچون: اردبیل، مشکین شهر و اهر (ارسباران) است. تاریخ و چگونگی شکل گیری این آئین مشخص نیست؛ اما تا بوده چنین بوده که در واپسین ماه سال تکم چی‌ها از راه می‌رسند و آمدن بهار را مژده می‌دهند.
تکم گردانی آئینی آوازی و عروسکی است.
«تکه»(Taka) به معنای بز نر است۱ که سمبل بهار و شکوفایی طبیعت است. با اضافه شدن «م»(ضمیر ملکی اول شخص مفرد) به آن واژه «تکم» به معنای «بز نر من» شکل می‌گیرد.
تکم، عروسکی چوبی است که بر صفحه‌ای چهارگوش یا دایره‌ای نصب می‌شود بطوریکه می‌تواند در محور عمودی حرکت کند. روی تکم را با پارچه‌ای رنگین و معمولاً قرمز می‌پوشانند که مزین به زنگوله یا سکه است. بعضاً در کناره‌های تکم آینه‌ای نیز نصب می‌شود.
آینه نماد روشنایی است و سکه‌ها یا زنگوله سبب ساز ریتم و ضرباهنگی است که تکم چی به مدد آن اشعارش را به شکلی آهنگین در اختیار مخاطبانش می‌گذارد.
«تکم چی» حرفه‌ای موروثی است که از پدر به پسر منتقل می‌شود. هر «تکم چی» در کنار خود همراهی دارد که به آن «توبره کش» یا به زبان آذری «توربا چکن» گفته می‌شود. تکم چی اشعاری را همراه با رقصاندن تکم می‌خواند و توربا چکن خلعت‌ها و انعام را جمع می‌کند.
اشعار تکم چی ها به لحاظ درونمایه، متنوع هستند.
برخی درونمایه دینی و اعتقادی دارند:
باهارآمد، باهارآمد، خوش آمد
علی با ذوالفقار آمد، خوش آمد
(این بیت تنها بیت فارسی تکم خوانان است. بیت نخست بعضاً با علائق دینی ریش سفیدان و گیس سفیدان روستا که فارسی نمی‌دانند در می‌آمیزد و اینگونه قرائت می‌شود: بهار احمد، بهار احمد خوش احمد)
یا
جناب جبرئیل نامه گتیردی
گتورجگین پیغمبره یتوردی
موبارک قوللارین گویه گوتوردی
سیزین بو تازه بایرامیز موبارک
آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک
(جبرئیل نامه‌ای آورد و به دست پیامبر رساند. پیامبر دستان مبارکش را به سوی آسمان گرفت. عید شما، ماه و سال و هفته و روزتان مبارک)
برخی دیگر درونمایه اعتقادی و عدالت طلبانه دارند:
امیرالمؤمنین تخته چیخاجاق
یزیدین بوینونا نوخدا ووراجاق
شیرین شربت سو یرینه آخاجاق
سیزین بو تازه بایرامیز موبارک
(امیرالمؤمنین بر تخت خواهد نشست و بر گردن یزید افسار خواهد زد.پس از آن به جای آب در همه جا شربت جاری خواهد شد)
بعضی از آنها برآمده از تجارب زیسته مردمان است:
تکم تکم ناز ایلر
چوبانا آواز ایلر
ییغار قویون قوزونی
بایراما پشواز ایلر
(تکم ناز می‌کند و برای چوپان آواز می‌خواند. گوسفندها و بره‌ها را جمع می‌کند و به پشواز عید می‌رود)
یا
بو تکه اویون ایلر
قوردونان اویون ایلر
ییغار گیلانین دویوسون
چوبانین تویون ایلر
(این بز با گرگ بازی می‌کند و برنج گیلان را جمع می‌کند تا برای چوپان عروسی بگیرد)
بعضی اشعار برای مطالبه انعام است:
تکه گلدی هاوادان
بئر دونی وار یلدن، هاوادان
خانیم تکه نین پایین گتیر
ائوین اولسون آبادان
(بز از آسمان آمد با پیراهنی از جنس باد. خانم، سهم بز را بیاور تا خانه‌ات آباد شود)
بو تکه نین کندی وار
کمندی وار کندی وار
هر قاپیدا اویناسا
بئر نلبکی قندی وار
(این بز متعلق به روستاست و بر در هر خانه‌ای که برقصد، سهمش یک نعلبکی قند خواهد بود)
برخی زندگی روزانه را به نمایش می‌کشند و توصیف‌گر سبک زندگی در دامن طبیعت هستند:
بو تکه آختا تکه
بوینوندا وار نوخدا تکه
قیرچا قیرچا چپیش لر
یووشانین باشین دیشلر
گئدر یایلاقدا اوتلار
گلر آراندان قیشلار
یاخشی اولار قویونون آغی
گئدر دولانار داغی
گلین لر یی یر قویماغی
ایللاه کی قیقاناغی
(این بز اخته بر گردنش طناب دارد. کره‌هایش در زمستان به ییلاق باز می‌گردند و سر هر که را که نزدیک شود گاز می‌گیرند. گوسفند سفید که در کوه می‌چرخد مرغوب است. تازه عروس‌ها کاچی می‌خورند و خاگینه)
و اغلب آنها بوی عید را با خود دارند:
بیزیم یرده یومورتانی یویاللار
سونرا دونوپ یددی رنگه بویاللار
یددی سینده تحویل اوسته قویاللار
سیزین بو تازه بایرامیز موبارک
آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک
(در جایی که ما زندگی می‌کنیم، تخم مرغ را می‌شورند و با هفت رنگ نقاشی می‌کنند و به هنگام تحویل سال بر سر سفره می‌گذارند. عید شما و ماه و سال و هفته و روزتان مبارک)
۱-به نقل از فرهنگ ترکی- فارسی (تورکجه سوزلوک)-تألیف: محمود دست پیش-۱۳۸۷