کودکی و ادبیات کودکان، فرهنگ مطالعه و نشردر انگلستان
پروفسور« ام. اُ. گرنبی»[1]* گسترش ادبیات کودکان در سده هجدهم میلادی را در انگلستان با چگونگی رشد فزاینده‌ی آمیخته شدن سرگرمی و آموزش در کتاب‌های کودکان، توضیح می‌دهد.
ادبیات کودکان در پایان سده هجدهم میلادی، بخشی رو به شکوفایی، جدا و امن در صنعت نشر انگلستان بود. شاید سالانه نزدیک به پنجاه عنوان کتاب کودک در لندن و بخش‌های مرکزی انگلستان همچون ادینبورگ، یورک و نیوکاسل منتشر می‌شد. این کتاب‌ها که بیش‌تر کتاب‌هایی اخلاق‌گرا و مذهبی بودند، شاید بر پایه معیارهای امروزی، بسیار خشک به‌نظر برسند، اما آن‌ها آشکارا ابزاری برای جلب رضایت خوانندگان‌شان بودند؛ چه با داستان‌های سرگرم‌کننده، شخصیت‌های جذاب و لحن دلپذیر، چه با تصویرهای جالب و صفحه‌آرایی و جلد چشم‌نواز.
نخستین نوشتارها برای کودکان در انگلستان
کتاب‌های کودکان پدیده‌ای نو بودند. در سال‌های نخست سده هجدهم میلادی، شمار اندکی از این کتاب‌های لذت‌بخش برای کودکان وجود داشت. بی‌گمان کودکان به مطالعه‌ی آن‌ها می‌‌پرداختند، اما بیش‌ترِ کتاب‌هایی که کودکان از خواندن (یا شنیدن‌شان) لذت می‌بردند، ویژه‌ی آن‌ها طراحی نشده بودند. افسانه‌ها، داستان‌های تخیلی، داستان‌های بلند عاشقانه و کتابچه‌های کم‌حجم و ارزان قیمتی در دسترس کودکان بود که همه‌شان هم برای کودکان و هم برای بزرگ‌سالان چاپ شده بود. کتاب «سرگرمی در شب‌های زمستان»[2] (1687) نوشته «ناتانائیل کروچ»[3] را درنظر بگیرید. این کتاب دربردارنده‌ی معماها، تصویرها و «ارتباط خوشایند و دلنشین میان اتفاق‌ها و پیشامدهای نادر و جالب» است که گمان می‌رود از نخستین کتاب‌های کودکان باشد. با این همه، صفحه‌ی عنوان آن تأکید دارد که این کتاب «کاملاٌ برای پیر و جوان مناسب است.»
در همین هنگام، کتاب‌های ویژه‌ی کودکان که تا پیش از میانه‌ی سده هجدهم میلادی منتشر می‌شدند، کم‌وبیش همیشه به‌طور بی‌رحمانه‌ای یا محتوای آموزشی داشتند (کتاب‌های دیکته، کتاب‌های مدرسه و کتاب‌های راهنما) یا کاملاً مذهبی بودند. با این همه، این‌که آن کتاب‌ها امروزه برای ما کسل‌کننده و آموزشی به‌نظر می‌رسند، به‌معنای آن نیست که کودکان در آن دوره از آن‌ها لذت نمی‌بردند. کتاب‌های خداشناسی از این دست که «پوریتانی«[4]هایی مانند «جان بنیان»[5] آن‌ها را منتشر کرده‌اند، نمونه‌هایی از این کتاب‌ها هستند. در توضیح کتاب «نشانه‌ای برای کودکان»[6] (72-1671م.) نوشته «جیمز جین وی»[7] آمده است: «گزارشی دقیق از تغییر، زندگی مقدس و مثال‌زدنی و مرگ لذت‌بخش چند کودک». این کودکان در بستر مرگ دراز کشیده‌اند و گناهانی را که بیش‌تر کودکان مرتکب می‌شوند، مانند تنبلی، نافرمانی، بی‌توجهی به درس، شیطنت و غفلت از عبادت روز یکشنبه گزارش می‌دهند، اما به همه‌ی کسانی که دور آن‌ها جمع شده‌اند می‌گویند که رستگاری از آنِ همه‌ی آنانی است که از چنین شرارت‌هایی دست برمی‌دارند. آن‌ها توضیح می‌دهند که چه اندازه از رفتن به‌سوی پاداش ابدی‌شان خوش‌حال هستند.
شاید گمان کنیم این کتاب جذاب نیست، اما خاطره‌ها، نامه‌ها و همچنین فروش ادامه‌دار آن در بیش از یک سده، گواه این است که خوانندگان کوچک از توصیف‌های ارائه شده درباره‌ی کودکان قهرمان و با اعتماد به‌نفسی که محکوم به مرگ بودند، لذت می‌بردند.
|
«سرگرمی‌های شب‌های زمستان» نوشته‌ی ناتانائیل کروچ که با نام روبرت بورتون می‌نوشت. این نسخه مربوط به سال 1737 میلادی است. |
|
«نشانه‌ای برای کودکان» نوشته‌ی جیمز جین‌وی. این نسخه در سال 1709 منتشر شد. |
|
«تاریخچه‌ی زندگی درست، خوشایند و سرگرم‌کننده‌ی مرد خوش‌شانس و دو پسرش»، نویسنده ناشناس، حدود سال 1740.
|
سده هجدهم میلادی و کتاب‌های کودکان در انگلستان
در نیمه‌ی نخست سده هجدهم میلادی، کتاب‌هایی ویژه‌ی کودکان منتشر شدند که آشکارا محتوای آموزشی یا مذهبی نداشتند، مانند «کتابی کوچک برای بچه‌های کوچک» (حدود سال 1712 م.) که دربردانده‌ی معما و شعر بود؛ و همچنین کتابی درباره‌ی جانوران با تصویرهای بسیار، به‌نام «توصیف سیصد حیوان»[8] (سال 1730) که بخش دوم آن، به‌طور ویژه برای سرگرمی کودکان منتشر شده بود. اما نقطه‌ی عطف انتشار کتاب‌های کودکان در دهه‌ی 1740 بود؛ هنگامی که گروهی از ناشران در لندن تولید کتاب‌های نویی را آغاز کردند که برای آموزش و لذت خوانندگان خردسال طراحی شده بودند.
«توماس بورمن»[9] یکی از آنان بود و پس از کتاب «توصیف سیصد حیوان»، کارش را با مجموعه‌ی «تاریخ مصور بناهای لندن»[10] ادامه داد و (چون کتاب‌ها بسیار کوچک بودند) به شوخی، آن‌ها را «تاریخ غول‌پیکر»[11] (سال‌های 43-1740) می‌نامید. «ماری کوپر»[12] یکی دیگر از ناشران بود که کتاب دوجلدی «ترانه‌های زیبای "تامی تام"»[13] [را منتشر کرد] (سال 1744). نخستین مجموعه شعر کودکستانی است که نخستین نسخه‌های شناخته‌شده‌ی کلاسیک را دربر می‌گیرد، مانند «بع، بع، گوسفند سیاه»[14]، «هیکوری دیکوری داک»[15]، «پُل لندن در حال فروریختن است»[16] و «شعر شش پنس را بخوان»[17].
|
«توصیف سیصد حیوان»، نوشته توماس بورمن، 1730 |
|
«راهنمای دیکته» و الفبای تصویری از «کتاب کوچک برای بچه‌های کوچک» |
|
کتاب «ترانه‌های زیبای تامی تام»، نوشته‌ی ماری کوپر، 1744 |
پدر ادبیات کودکان انگلستان
«جان نیوبری»[18] سرشناس‌ترین پیش‌گامان کتاب‌های کودکان است که نخستین کتاب او برای سرگرمی کودکان، «کتاب جیبی کوچک زیبا برای آموزش و سرگرمی استاد "تامی" کوچک و خانم "پلی" زیبا»[19] (حدود سال 1744) نام دارد. این کتاب زیبا، کوچک و مرتب بود که در کاغذی با رنگ روشن پیچیده شده بود و نیوبری آن را چنین تبلیغ می‌کرد که برای پسرها با یک توپ و برای دخترها با یک جاسنجاقی فروخته می‌شود. این اسباب‌بازی‌ها برای ثبت کارهای خوب و بدِ دارنده‌ی کتاب به‌کار می‌رفت. (با چسباندن سنجاق‌هایی به بخش سیاه یا قرمز توپ یا جاسنجاقی). کتاب‌های نیوبری کاملاً دیدگاه‌های آموزشی «جان لاک»[20] را تجسم می‌بخشید که طرفدار آموزش از راه سرگرمی بود، اما نیوبری بیش‌تر به‌عنوان پدر ادبیات کودکان شناخته می‌شود، زیرا او توانست نشان دهد که انتشار کتاب کودک نیز دستاوردی تجاری می‌تواند داشته باشد. شاید این به دلیل آن بود که بیش‌ترِ درآمدش از راه فروش داروهای بدون نسخه و انتشار کتاب برای بزرگ‌سالان بوده است.
با این همه، کسب و کار نیوبری در انتشار کتاب کودکان رونق گرفت و پس از مرگش در سال 1767 میلادی، فرزندانش این تجارت را به‌دست گرفتند و تا سده نوزدهم آن را زنده نگه داشتند. نیوبری مبتکر بزرگی نیز بود. برای نمونه، او نخستین نشریه‌ی کودکان را با نام «مجله‌ی لی‌لی‌پوت» (52-1751) منتشر کرد که مجموعه‌ای متنوع از داستان، شعر، معما و سرمقاله‌های دوستانه بود. کتاب «سرگذشت دو کفش "گودی" کوچک» (سال 1765)، پرآوازه‌ترین اثر نیوبری است که آن را نخستین رمان کودکان می‌توان نامید. این رمان داستان «مارگری»، دختری تهیدست و بی‌سرپرستی را روایت می‌کند که برای خودش آموزگاری را پیشه کرده است و مانند داستان «سیندرلا»، اما با جذابیت کم‌تر، (بدون پری، گوی جادویی، یا کفش شیشه‌ای)، با یک زمین‌دار ازدواج می‌کند که تحت تأثیر صداقت، سخت‌کوشی و شعور او قرارگرفته بود
|
«مجله‌ی لی‌لی‌پوت»، حدود سال 1752 میلادی |
|
«کتاب جیبی کوچک زیبا» نوشته‌ی جان نیوبری. نسخه سال 1770 میلادی |
|
صفحه‌ی عنوان کتاب «سرگذشت دو کفش گودی»، 1765 میلادی، یکی از قدیمی‌ترین و پرآوازه‌ترین داستان‌های کودکان که قهرمان آن دختری بی‌سرپرست است. |
گسترش پُرشتاب ادبیات کودکان در انگلستان
هیچ‌گاه دلیل رشد ناگهانی ادبیات کودکان، به‌طور کامل توضیح داده نشده است. بی‌گمان نبوغ تجاری کسانی مانند نیوبری در آن سهیم بود، اما عوامل ساختاری همچون رشد فزاینده‌ی قشر متوسط، پیشرفت فنی در زمینه‌ی انتشار کتاب، تأثیر نظریه‌های آموزشی نو و تحول نگرش به دوران کودکی، به‌همان اندازه چشمگیر بودند. دلیلش هرچه بود، دستاورد آن گسترش پُرشتاب ادبیات کودکان در نیمه‌ی دوم سده هجدهم میلادی بود تا در سال‌های نخست دهه‌ی 1800 میلادی تجارت کتاب کودکان شکوفا شود. برای نخستین‌بار این امکان برای نویسندگان پدید آمده بود که تنها با نوشتن برای کودکان زندگی‌شان را بگذرانند و به‌سبب آن سرشناس شوند. ادبیات کودکان چنان که امروزه می‌شناسیم، آغاز شد.
* ام. اُ. گرنبی، پروفسور مطالعات سده هجدهم میلادی در دانشکده‌ی زبان انگلیسی «دانشگاه نیوکاسل» است. او درباره‌ی ادبیات و فرهنگ سده هجدهم، به‌ویژه تاریخچه‌ی نخستین کتاب‌های کودکان پژوهش می‌کند. از کتاب‌های منتشر شده‌‌ی او به این کتاب‌ها می‌توان اشاره کرد: «رمان ضد ژاکوبین، راهنمای انتقادی ادینبورگ برای ادبیات کودکان و کودک کتاب‌خوان 1700-1840»[21] و ویراستاری مشترک «ادبیات محبوب کودکان در انگلستان، مطالعات ادبیات کودکان: کتاب راهنمای پژوهش و همکاری کمبریج با ادبیات کودکان»[22].
متن انگلیسی این مقاله را در نشانی زیر می‌توانید بخوانید:
https://www.bl.uk/romantics-and-victorians/articles/the-origins-of-childrens-literature
[1] M. O. Grenby
[2] Winter Evening Entertainment
[3] Nathanaiel Crouch
[4] Puritans: فرقه‌ای از پروتستان‌های انگلستان که در «دوره الیزابت» (Elizabethan era) علیه سنت‌های مذهبی قیام کردند و خواهان سادگی در نیایش بودند.
[5] John Bunyan
[6] A Token for Children
[7] James Janeway
[8] Description of Three hundred Animals
[9] Thomas Boreman
[10] Illustrated History of London Landmarks
[11] Gigantick Histories
[12] Mary Cooper
[13] Tommy Thumb’s Pretty Song Book
[14] Bah, Bah, A Black Sheep
[15] Hickory dickory dock
[16] London Bridge is falling down
[17] Sing song of sixpence
[18] John Newberry
[19] A Little Pretty Pocket Book Intended for Instruction and Amusement of Little Master Tommy and Pretty Miss Polly
[20] John Locke . از فیلسوفان سده هفدهم میلادی انگلستان.
[21] The Anti-Jacobin Novel, The Edinburg Critical Guide to Children’s Literature and the Child Reader 1700-1840
[22] Popular Children’s Literature in Britain, Children’s Literature Studies: A Research Handbook and the Cambridge Companion to Children’s Literature
