مدرسه‌ای که می‌خواند؛ نقش مربیان و محیط آموزشی در ترویج عادت به مطالعه

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی جهانی

مقدمه

مدرسه، دومین خانه‌ی کودک است؛ جایی که نه‌فقط سواد پایه، بلکه نگرش فرهنگی و اجتماعی او شکل می‌گیرد. اگر در این فضا کتاب، گفت‌وگو و خواندن حضور فعال داشته باشد، خواندن از «درس» به «سبک زندگی» تبدیل می‌شود.
بر اساس یافته‌های OECD (2022) و پژوهش‌های National Literacy Trust، وجود محیط‌های خواندن‌محور در مدرسه، از مهم‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده‌ی علاقه‌ی پایدار به مطالعه در نوجوانان است.
مدرسه‌ای که می‌خواند، تنها در کتابخانه خلاصه نمی‌شود؛ بلکه مجموعه‌ای از رفتارها، برنامه‌ها و نگرش‌هاست که کتاب را در زندگی روزمره‌ی دانش‌آموزان جاری می‌کند.

۱. فرهنگ خواندن در سطح مدرسه

فرهنگ مدرسه‌ای که می‌خواند، از مدیر و مربی آغاز می‌شود. وقتی مسئولان مدرسه در جلسات و برنامه‌ها درباره‌ی کتاب‌ها سخن می‌گویند، یا خودشان در فعالیت‌های خواندن شرکت می‌کنند، پیام روشنی به کودکان می‌فرستند: «خواندن ارزشمند است.»
مطالعه‌ی Cremin et al. (2014) در پروژه‌ی «Teachers as Readers» نشان داد که فرهنگ مدرسه زمانی رشد می‌کند که بزرگسالان مدرسه خود نیز به عنوان جامعه‌ای خواننده شناخته شوند.

۲. مربیان به عنوان رهبران فرهنگی

مربیان نقش پیونددهنده میان معلم، کتابخانه و خانواده را دارند. آن‌ها با معرفی کتاب، سازمان‌دهی فعالیت‌های گروهی، یا گفت‌وگو با والدین می‌توانند عادت به خواندن را در خانه و مدرسه گسترش دهند.
در پژوهش Gambrell (2011) آمده است که «رهبران خواندن» در مدرسه، یعنی معلمانی که خود به خواندن علاقه دارند و این علاقه را منتقل می‌کنند، کل فضای آموزشی را متحول می‌سازند.

۳. کتابخانه‌ی مدرسه؛ قلب تپنده‌ی خواندن

کتابخانه، نقطه‌ی تلاقی دانش‌آموز، کتاب و تخیل است. مدرسه‌ای که می‌خواند، کتابخانه را به حاشیه نمی‌راند، بلکه به مرکز فعالیت‌های فرهنگی تبدیل می‌کند.
IFLA Guidelines for School Libraries (2020) تأکید دارد که کتابخانه‌ی فعال با کتابدار آشنا به ادبیات کودک، عامل کلیدی در ایجاد علاقه‌ی پایدار به خواندن است. کتابخانه باید پویا، باز و مشارکتی باشد؛ نه صرفاً محل امانت کتاب.

۴. حضور کتاب در فضاهای مدرسه

کتاب فقط در کتابخانه نیست. در راهروها، کلاس‌ها، حیاط یا حتی دیوارهای مدرسه می‌تواند حضور داشته باشد. نمایش پوسترهای کتاب، قفسه‌های باز در راهرو، یا گوشه‌های مطالعه‌ی کوچک، به دانش‌آموزان یادآوری می‌کند که خواندن در همه‌جا ممکن است.
OECD (2022) در چارچوب سواد خواندن خود اشاره می‌کند که «محیط غنی از متن» (Print-rich Environment) یکی از مؤثرترین ابزارهای پرورش سواد و علاقه به مطالعه است.

۵. برنامه‌های مدرسه‌ای برای ترویج خواندن

مدارس موفق در ترویج مطالعه، خواندن را در تقویم سالانه‌ی خود می‌گنجانند: از روز کتاب و هفته‌ی بلندخوانی گرفته تا برنامه‌های مبادله‌ی کتاب، مسابقه‌ی معرفی کتاب، یا تشکیل باشگاه‌های کتاب‌خوانی.
بر اساس گزارش UNESCO (2019) درباره‌ی برنامه‌های مدرسه‌محور سواد، فعالیت‌هایی که در آن دانش‌آموزان نقش فعال دارند، تأثیر پایدارتری بر نگرش به مطالعه دارند تا فعالیت‌هایی که صرفاً از بالا اجرا می‌شوند.

۶. مشارکت خانواده و مدرسه

مدرسه‌ای که می‌خواند، خانواده را نیز در فرایند خواندن شریک می‌کند. اطلاع‌رسانی درباره‌ی کتاب‌های مناسب، دعوت از والدین برای حضور در جلسات بلندخوانی یا اشتراک تجربه‌های خواندن، حلقه‌ی ترویج مطالعه را کامل می‌کند.
Clark & Douglas (2011) نشان می‌دهند که پیوند مدرسه و خانه، اثر هر دو محیط را در پرورش خواندن چند برابر می‌کند.

۷. توجه به نیازها و تفاوت‌های فردی

مدرسه‌ای که می‌خواند، تنوع علاقه‌ها و توانایی‌های دانش‌آموزان را در نظر می‌گیرد. برخی کودکان به داستان، برخی به دانش‌نامه یا کتاب تصویری علاقه‌مندند. فراهم کردن کتاب‌هایی متناسب با سطح و سلیقه‌ی هر دانش‌آموز، کلید موفقیت برنامه‌های ترویج مطالعه است.
Krashen (2011) یادآور می‌شود که اختیار در انتخاب کتاب، یکی از مؤثرترین راه‌های تقویت انگیزه‌ی خواندن است.

۸. معلمان و مربیان به عنوان جامعه‌ای خواننده

ترویج مطالعه در مدرسه تنها زمانی مؤثر است که خود کارکنان و آموزگاران نیز بخشی از جامعه‌ی خوانندگان باشند. نشست‌های ماهانه‌ی کتاب‌خوانی میان معلمان، یا معرفی کتاب‌های خوانده‌شده در جلسات آموزشی، الگویی زنده برای دانش‌آموزان است.
به گفته‌ی Cremin & Safford (2014)، «مدرسه‌ای که می‌خواند، از معلمانی ساخته شده است که خودشان می‌خوانند.»

۹. پیوند خواندن با زندگی و درس‌ها

در مدارس خواننده، کتاب‌ها تنها در کلاس ادبیات استفاده نمی‌شوند؛ بلکه در علوم، تاریخ، هنر و حتی ورزش نیز کتاب‌های مرتبط معرفی می‌شوند. این پیوند میان زندگی و خواندن، باعث می‌شود دانش‌آموز درک کند کتاب ابزار فهم جهان است، نه فقط وسیله‌ی گذراندن امتحان.

جمع‌بندی

مدرسه‌ای که می‌خواند، بیش از یک ساختمان آموزشی است؛ جامعه‌ای کوچک از خوانندگان است که در آن، کتاب در جریان زندگی جاری است.
در چنین محیطی، خواندن از «وظیفه» به «لذت» تبدیل می‌شود، و دانش‌آموزان درمی‌یابند که کتاب کلید درک بهتر خود و جهان است.
فرهنگ کتاب‌خوانی در جامعه، از همین مدرسه‌ها آغاز می‌شود — از کلاس‌هایی که در آن، صدای ورق خوردن کتاب، بخشی از موسیقی روز است.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• Cremin, T., Mottram, M., Collins, F., Powell, S., & Safford, K. (2014). Building Communities of Engaged Readers. Routledge.

• Gambrell, L. B. (2011). Seven Rules of Engagement: What’s Most Important to Know About Motivation to Read. The Reading Teacher, 65(3), 172–178.

• IFLA. (2020). Guidelines for School Libraries. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• UNESCO. (2019). School-based Literacy Promotion Strategies: Global Review Report. UNESCO Institute for Lifelong Learning.