آسیب‌شناسی سوادآموزی پایه در ایران - بخش دوم
کاربرد خط تحریری برای کودک دبستانی، شکست کاری نابجا
سوادآموزی پایه و شکل‌گیری خط راست‌نگار در برابر خط کژنگار تحریری
در ادامه جستار پیشین باید گفت، در دو دهه گذشته، میلیون‌ها خانواده و صدها هزار آموزگار و مربی همواره از خود یا از دیگری پرسیده‌اند که خط راست‌نگار۱ فارسی اول دبستان (۱۳۴۴-۱۳۸۰) چه کمبودها و آسیب‌هایی داشت که جای خود را به خط کژنگار۲ تحریری داد؟ در میان این گروه‌ها، کم‌تر کسی است که بداند، خط راست‌نگار سوادآموزی پایه از جنبه منطقی و تحول تاریخی، خطی است که جایگزین خط کژنگار تحریری شده است. برگشت به گذشته چه دلیل یا دلیل‌هایی داشته است؟
برای آن‌ها که به موضوع سوادآموزی و ویژگی‌های آن علاقه‌مند هستند، بسته به این که در جایگاه مادر یا پدر، بزرگسال یا آموزگار و مربی یا کارشناس و... قرار دارند، باید گفت موضوع خط راست‌نگار و ورود آن به کتاب‌های فارسی اول دبستان، اگرچه به ظاهر موضوعی در محدوده یک زبان ملی یا زبان ارتباطی است، اما در حقیقت بخشی از جنبش جهانی در روند ساده‌سازی موضوع سوادآموزی پایه به کودکان و بزرگسالان بی‌سواد به شمار می‌رود.
موضوع ساده‌سازی یا راست‌نگار کردن خط برای آموزش در بسیاری از کشورها که ویژگی‌های خط‌شان این اجازه را می‌داده، تاکنون انجام گرفته است. در این جستار به سنجش دو خط رومیایی یا لاتین با خط عربی – فارسی پرداخته شده تا نشان داده شود، به طور کلی، روند گذار از خط کژنگار چه در خط های لاتین و چه در خط های عربی – فارسی برپایه دو مولفه، رهایی از اصول خوش‌نویسی و پیوسته‌نویسی به سوی جدانویسی یا بلوکی کردن خط۳ بوده است.
در تصویر بالا، خط کژنگار لاتین در کنار خط راست‌نگار لاتین آمده است. سنجش این دو نشان میدهد که برای کودک نوآموز نوشتن و قلم‌گیری با کدام آسان‌تر و با کدام سخت‌تر است.
در کشورهایی مانند امریکا، بریتانیا، استرالیا، آلمان، فرانسه و کشورهای اسکاندیناوی و بسیاری دیگر از کشورهای با خط رومیایی این جنبش از سده بیست‌ام گسترش یافت و اکنون در بسیاری از این کشورها خط کژنگار جای خود را به خط راست‌نگار داده است. سبب چه بود؟ گسترش سوادآموزی و دانش‌های وابسته به آن مانند آواشناسی، سازوکارهای یادگیری خواندن و نوشتن مانند رمزگشایی۴ و رمزگردانی۵، عصب شناسی مغز، چشم و ماهیچه‌های دست و شناخت‌شناسی کودک از جنبه توانایی‌های مغزی که برآمده از دانش‌هایی مانند روان‌شناسی بود، همگی کمک کردند که بهترین راه‌‌‌ها و شیوه‌ها برای آموزش خواندن و نوشتن به کودکان پیدا شود. روند تحول از خط های کژنگار به راست‌نگار، برآمده از این دانش گسترده بود که در ایران هم، کم و بیش تا دهه ۱۳۵۰ به‌درستی به کار گرفته شد.
در آلمان پس از چندین دهه کوشش، سرانجام خط راست‌نگار هامبورگر از سوی اتحادیه آموزگاران مدارس ابتدایی به عنوان خط زمینه۶ Grundschrift یا خط پایه آموزشی بخش آموزش ابتدایی به رسمیت شناخت شد. تا پیش از این دوره، سه خط دیگر که کژنگار یا نسبت به خط هامبورگر کژنگارتر بودند، در دوره سوادآموزی پایه به کار گرفته می‌شدند.
نمونه‌ای از خط Schulausgangsschrift که از سال ۱۹۶۸ در مدارس آموزشی آلمان به کار گرفته شد و کژنگاری در آن‌ها به‌روشنی دیده می‌شود.
اما در روند تکامل خط فارسی به سوی خط راست‌نگار که آموزش نوشتن را ساده کند، نخستین کسی که در دهه ۱۳۲۰ این کار را به گونه‌ای نافرجام در کتاب فارسی اول دبستان انجام داد، دکتر سلیم نیساری بود. کتاب منتشره‌ی او گواهی می دهد که دکتر نیساری به اندیشه‌هایی در این‌باره رسیده، اما هنوز چندان پخته نشده بود که بتواند یک تحول بنیادین را پیش ببرد یا کتاب را بر پایه‌ی آن تدوین کند.
روی جلد کتاب فارسی اول دبستان از دکتر سلیم نیساری ۱۳۲۸
شگردها و شیوه‌های راست‌نگاری در کتاب فارسی اول دبستان از دکتر سلیم نیساری که در نوع خود از نخستین نمونه‌های الگوی قلم‌گیری زبان‌آموزان برای نوشتن خط راست‌نگار است.
صفحه‌های ۷ و ۸ کتاب فارسی اول دکتر نیساری که زایش خط راست‌نگار برای سوادآموزی را نوید میدهد، اما اگر در صفحه ۷ نشانه‌هایی از خط راست‌نگار آموزشی دیده می‌شود، در صفحه ۸ مشخص نیست به چه دلیل از خط راست‌نگار صفحه ۷ گذار کرده و دوباره به خطی همانند خط تحریری اما ساده‌تر شده برگشت داده شده است.
در صفحه های ۱۷ و ۱۸ همین کتاب خط ساده‌تر شده تحریری کمی پیچیده‌تر و کژنگارانه‌تر می‌شود. مشخص نیست که دکتر نیساری با چه منطقی خط راست‌نگار را وارد کتاب می‌کند و نیمه‌کاره رها می‌سازد.
درست ده سال بعد، در سال ۱۳۳۸ در کتاب فارسی اول دبستان نوشته شمس‌الملوک مصاحب و عباس یمینی شریف، و با خط افضل‌الدین آذربد، نشانه‌هایی دیگر از رشد خط راست‌نگار دیده می‌شود. این کتاب در مجموع دارای خطی یکدست و یک‌سان است اما هنوز به منطق ساده‌سازی نوشتار برای سوادآموزی دست نیافته است. از جمله این که جایگاه خط زمینه در آن مشخص نیست.
سال‌های ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ دوره بلوغ و شکل‌گیری خط راست‌نگار در سوادآموزی پایه در ایران است. در این دوره اگرچه میان برخی از برترین چهره‌های سوادآموزی مانند ثمینه باغچه‌بان به نمایندگی از سوی پدرش و عباس سیاحی و ایرج جهانشاهی اختلاف نگاه به‌وجود آمد، اما سرانجام این دو از کسانی بودند که توانستند به گونه‌ای بنیادین، خط راست‌نگار را که برای بیش از سه دهه حاکم بر محتوای سوادآموزی یعنی کتاب فارسی اول دبستان بود، به سرانجام برسانند.
در این‌باره ایران گرگین، چهره فرهنگی شناخته شده و نزدیک به ایرج جهانشاهی در دهه ۱۳۴۰، می‌گوید: «جهانشاهی در سال ۱۳۴۶ کار مهم دیگری را سامان بخشید و آن نوشتن کتاب فارسی اول دبستان با همکاری عباس سیّاحی بود. او درباره‌ی خط زمینه نظراتی داشت که دقیقاً با شیوه‌ی شادروان باغچه‌بان جور در نمی‌آمد. اما با حل اختلاف این دو صاحب‌نظر، روشی در آموزش الفبای فارسی پدید آمد که تلفیقی از روش باغچه‌بان و جهانشاهی بود. این روش اکنون نیز اساس آموزش الفبای فارسی در کلاس اول دبستان است.»۷
و روایت فریدون جهانشاهی از شکل‌گیری خط راست‌نگار سوادآموزی فارسی چنین است: «طی سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۶، (برادرم، ایرج) همزمان با انتشار مجله‌های کمک آموزشی پیک، دست به تألیف کتاب فارسی اول دبستان با همیاری آقای عباس سیاحی که آموزگار دبستان و به خصوص کارشناس سال اول دبستان بود، زد.
تحت تأثیر غرغرهای مکرر من که از بدخطی استادان از فرنگ برگشته‌ی پلی‌تکنیک تهران یا دانشگاه امیرکبیر امروزی شکایت می‌کردم و من در آن هنگام سرپرست اداره‌ی انتشارات آن دانشگاه بودم، از من خواست تا با توجه به خط زمینه، کتاب را با روشی تازه بنویسم. آن‌طور که خواسته‌ی او بود کتاب را خطاطی کردم که تا امروز نیز همه‌ی کسانی که به کلاس اول دبستان یا اول سوادآموزی می‌روند با همین روش نوشتن خط فارسی را فرا می‌گیرند.»۸
و البته کاری که فریدون جهانشاهی انجام داد، فراتر از غرغرهای او، نزدیک دو دهه پشتوانه نظری را به همراه داشت. و دلیل آن هم روندی است که تا آن زمان پیموده شده بود. برای نمونه تفاوت دو خط در کتاب های منتشره در سال ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ گواهی بر این موضوع است.
کتاب فارسی اول دبستان در سال ۱۳۴۴ هنوز خطی دارد که روی زمینه‌نگار یا خط آبی معروف به زمینه نوشته نشده است و از جنبه ساختی هم نیمه راست‌نگار است.
و نقطه تکامل خط راست‌نگار یا همان خطی که فریدون جهانشاهی به راهنمایی برادرش ایرج طراحی کرد و در کتاب فارسی اول دبستان سال ۱۳۴۵ و ۱۳۴۶ آمد، دو ویژگی بارز دارد. نخست روی زمینه‌نگار یا خط آبی زمینه قرار گرفته و دیگر این که در نهایت افقی و عمودی که گنجایش زبان‌نگاره فارسی است، طراحی شده است.
اکنون اگر به گونه رومیایی یا لاتین خط راست‌نگار هم نگاه شود، میان خط راست‌نگار فارسی و خط راست‌نگار لاتین یک منطق مشترک و همسان دیده می‌شود. هر دوی آن‌ها به سوی آن رفتند که خط و نوشتار را هرچه بیش تر برمبنای سازه خود حرف شکل دهند. با توجه به این که در خط فارسی، وابستگی و چسبان بودن یک امر ذاتی است، اما در خط لاتین بلوکی بودن حروف۹ ذاتی آن است.
در خط راست‌نگار فارسی برای ساده‌سازی آموزش روی موضوع حرکت افقی و عمودی قلم یا نوشتار تاکید شد، در حالی که ذات خط فارسی گرایش به هندسه ایرانی (خمش) دارد. در خط لاتین از منطق تعریف‌پذیر کردن نویسه‌ها یا حروف بهره برده شد که در تصویر زیر نشان داده شده است.
افسوس که با دگرگونی‌های اجتماعی، این ترکیب از فرهیختگان در کار خود نماندند و در اوج پویایی با رخداد انقلاب در سال ۱۳۵۷ کار آن‌ها نیمه‌‌تمام ماند. تحول در موضوع زبان‌آموزی پایه از آن زمان تا پایان دهه ۱۳۷۰ در ایران در وضعیت خاموش و رو به پسگرد بود. از نشانه‌های پسگرد آن، تغییر کتاب‌های درسی از جنبه تصویرسازی بود که نه تنها چیزی به گذشته نیافزود که کتاب‌های زبان‌آموزی را بدریخت کرد.
از جنبه متن هم نام شخصیت‌های متن‌ها دگرگون شد و دیگر کار چندانی انجام نشد، تا اینکه در ابتدای دهه ۱۳۸۰ فرآورده گروهی که خود را در آن جایگاه می‌دیدند که در کار بزرگان آموزش و پرورش ایران مانند ایرج جهانشاهی، عباس سیاحی و ثمینه باغچه‌بان و لیلی ایمن دست ببرند، منتشر شد. این گروه دانسته یا نادانسته، روی یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای زبان‌آموزی پایه در ایران خط کشیدند و آن را به کناری گذاشتند.
کار آن‌ها به نوعی برگشت به سنت‌های مکتب‌خانه‌ای بود که خوش‌نویسی یکی از اجزای آن است. خط یا زبان‌نگاره کتاب فارسی اول دبستان از خط ساده شده که در دهه ۱۳۴۰ ساخته شده بود به خط شکسته یا کژنگار برگشت و البته تنها در این اندازه نماند و با خط های شبه نسخ و نستعلیق هم درآمیخت که کار آموزش را سخت‌تر از گذشته و جامعه ایران را دوباره با بحران سوادآموزی پایه روبه‌رو کرد.
[۱] Manuscript
[۲] Cursive
[۳] Block Letters
[۴] Decoding
[۵] Encoding
[۶] https://en.wikipedia.org/wiki/Grundschrift
[۷] «یادنامه ایرج جهانشاهی قاجار؛ به مناسبت سالگرد درگذشت آن شادروان» از انتشارات شورای کتاب کودک، سال ۱۳۷۱، سخنان ایران گرگین، ص ۳۳
[۸] «یادنامه ایرج جهانشاهی قاجار؛ به مناسبت سالگرد درگذشت آن شادروان» از انتشارات شورای کتاب کودک ، سال ۱۳۷۱، سخنان فریدون جهانشاهی، ص ۲۹
[۹] Block letters
جستار پیشین:
جستارهای پسین:
