کتابخانه‌ها و کتابداران آموزشگاهی در عصر حاضر که عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات است، نقش مهمی را در امر آموزش ایفا می‌کنند. یکی از کارهای مهم و اساسی آن‌ها در نظام آموزشی نوین کمک به برنامه‌های آموزشی مدرسه و ایجاد و توسعه مهارت‌های سواد اطلاعاتی در بین دانش‌آموزان است.
هدف این مقاله نیز نشان دادن اهمیت و ضرورت وجود کتابخانه و کتابداران آموزش‌دیده در مدارس، ضمن بررسی جایگاه آن‌ها در آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی به دانش‌آموزان و لزوم هماهنگی بین برنامه‌های آموزشی مدرسه و کتابخانه است. آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی به دانش‌آموزان سبب می‌شود که آن‌ها افراد خلاق و نقاد تربیت شوند، و بتوانند اطلاعات مناسب و مورد نیاز خود را آگاهانه انتخاب کنند و به طور مؤثر مورد استفاده قرار دهند. همکاری بین معلم و کتابدار اطلاعات خوبی در مورد آن دسته از مهارت‌های سواد اطلاعاتی که باید در آموزش‌ها بیشتر مورد توجه باشد در اختیار آنان قرار می‌دهد.
مقدمه
سواد اطلاعاتی کلید اصلی یادگیری مادام‌العمر است و آموزش آن از همان دوران ابتدایی در مدرسه ضروری است. دانش‌آموزانی که مهارت‌های سواد اطلاعاتی را فرا می‌گیرند، خلاق‌تر و مستقل‌تر از دیگر دانش‌آموزان هستند (گارلر ۱۳۸۵). در واقع آن‌ها با آموزش سواد اطلاعاتی می‌آموزند که «چگونه بیاموزند». در این راستا کتابخانه‌ها و کتابداران آموزشگاهی به عنوان بخشی از نظام آموزشی مدرسه می‌توانند با ارائه خدمات و برنامه‌های آموزشی متنوع و هماهنگ با نظام آموزشی مدرسه سبب گسترش سواد اطلاعاتی و معلومات دانش‌آموزان شده و تقویت‌کننده و مکمل آموزش رسمی باشند. در آموزش و پرورش نوین که حرکت از «معلم‌محوری» به سوی «دانش‌آموزمحوری» آغاز شده، تأکید بر آموزش براساس پرسش و پژوهش است. در چنین شرایطی آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی به دانش‌آموزان ضرورت دارد و کتابخانه‌های آموزشگاهی اصلی‌ترین ابزار برای کسب موفقیت و رسیدن به هدف‌های آموزشی هستند. هدف آموزش و پرورش غنا بخشیدن به زندگی انسان و گسترده نمودن افق ذهنی اوست، کتابداران و کتابخانه‌های آموزشگاهی مانند اهرمی در تحقق و پیشرفت این هدف عمل می‌کنند.
کتابخانه‌های آموزشگاهی و آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی
امروزه کتابخانه‌های آموزشگاهی از اینکه مخزنی برای گردآوری و ذخیره منابع آموزشی باشند باید به مرکز دسترسی به دانش تغییر جهت دهند و متوجه آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی شوند که دانش‌آموزان، والدین و معلمان در طلب آن هستند (Barton 2006). یک کتابخانه خوب و مجهز آموزشگاهی باید حاصل تجربه‌ها، اندیشه‌ها، سنت‌ها، عادات و دانش‌های گذشته و حال را برای بهره‌گیری یادگیرنده و یاددهنده در خود جای دهد (مجیدی ۱۳۷۸، ۱۸).
سواد اطلاعاتی به خواندن متکی است و برای خواننده شدن باید از اهرم دوگانه عادت به مطالعه در سال‌های اولیه زندگی و تمرین کافی بهره گرفت (آیر ۱۳۸۳). کتابخانه آموزشگاهی با فراهم آوردن مواد و خدمات مناسب و تشویق دانش‌آموزان به خواندن، سبب پرورش و تقویت چنین مهارت‌هایی خواهد شد.
این کتابخانه‌ها نقش مؤثری در افزایش کنجکاوی دانش‌آموزان و آماده‌سازی آنان برای پژوهش و مطالعه دارند و هدف آن‌ها تشویق و توانمند کردن دانش‌آموزان برای رسیدن به حداکثر دانایی و توانایی است (School Libraries Reference, 2008). کتابخانه‌های آموزشگاهی با پرورش خوانندگان مشتاق و توانا موجب رشد درک اطلاعاتی، توسعه دانش، تقویت تفکر و افزایش سواد اطلاعاتی دانش‌آموزان می‌شوند (Loertscher 1997).
کتابخانه‌های آموزشگاهی همچنین می‌توانند با برگزاری برنامه‌های مختلف کتابخانه‌ای از قبیل جلسات شعرخوانی، داستان‌گویی، بحث و گفتگو (علمی، اجتماعی، فرهنگی)، و کتابخوانی باعث ایجاد و تقویت توانایی بحث و گفتگو در میان دانش‌آموزان و بالا رفتن بینش و عزت نفس آنان گردند. این امر تأثیر زیادی در پیشرفت درسی دانش‌آموزان دارد. به‌ویژه دانش‌آموزانی که از پاسخ دادن شفاهی به درس در حضور معلم و دیگر دانش‌آموزان ترس و نگرانی دارند، با شرکت در چنین برنامه‌هایی که در محیطی صمیمی و دوستانه برگزار می‌شود، افرادی با اعتمادبه‌نفس بار می‌آیند.
آموزش مطلوب و پویا آموزشی است که بر پایه تفکر خلاق و انتقادی باشد. از آنجا که انسان در خلأ نمی‌اندیشد، باید با ارائه مواد جدید و مناسب افکار و عقاید وی را شکل داد تا بیاندیشد. پرورش قدرت تفکر و خلاقیت دانش‌آموزان تنها از طریق حضور در کلاس درس و انجام دادن تکالیف و یا حتی موفقیت در آزمون‌ها میسر نمی‌شود. بلکه آنان نیاز دارند به ژرفای هر نکته بیاندیشند و کتابخانه‌های آموزشگاهی بخش مهمی از این نیازها را برآورده می‌کنند (باب‌الحوائجی ۱۳۷۸، ۲۵). کتابخانه‌های آموزشگاهی می‌توانند بر فرایند تفکر، مهارت‌های ذهنی و شیوه‌های یادگیری دانش‌آموزان تأثیر شگرف بگذارند تا آنان بتوانند به راحتی در جهت تفکر خلاق و انتقادی و کشف مجهولات پیش بروند و راه‌حل مناسبی برای مشکلات ارائه دهند. کتابخانه‌های آموزشگاهی به عنوان یک مرکز یادگیری دانش‌آموزان را تربیت و ترغیب می‌کند تا خلاق و نقاد بار آیند و تجربه و تحلیل مطالب را در هر یک از محیط‌های تفکر (انتقادی، تحلیلی و ...) تمرین کنند. در واقع آن‌ها با فراهم‌آوری و دسترس‌پذیر کردن اطلاعات مناسب برای دانش‌آموزان که ابزار اصلی در روند تفکر انتقادی و تحلیلی است، زمینه‌های خلق و رشد تفکر انتقادی و تحلیلی را فراهم می‌آورند.
لزوم هماهنگی بین برنامه‌های آموزشی مدرسه و کتابخانه
رسالت اصلی کتابخانه‌های آموزشگاهی یاددهی، یادگیری و برآوردن اهداف آموزشی و پژوهشی مدرسه است (Massachusetts School 2003). همان‌گونه که آموزش بدون انتقال اطلاعات میسر نیست، نظام آموزشی بدون کتابخانه نیز ناقص خواهد بود و کارایی مطلوبی نخواهد داشت. کتابخانه‌های آموزشگاهی از طریق هماهنگی بین برنامه‌های آموزشی مدرسه و برنامه‌های کتابخانه‌ای می‌توانند کلاس‌های آموزشی برای دانش‌آموزان برگزار کنند. همچنین برخی از کلاس‌های درسی، که نیاز به منابع و امکانات کتابخانه‌ای دارند می‌تواند در محیط کتابخانه و با همکاری معلم و کتابدار برگزار شود (Standards for New Mexico 2004).
کتابداران باید در طراحی و زمان‌بندی برنامه آموزشی به معلمان کمک کنند و آنان را در دسترسی و تحلیل اطلاعات جدید یاری رسانند. در صورت همکاری معلم و کتابدار در طراحی برنامه آموزشی مدرسه، روش حل مشکلات اطلاعاتی به‌طور گسترده توسط معلم و کتابدار به دانش‌آموزان آموخته می‌شود و معلمان می‌توانند آموزش خود را مطلوب‌تر و به روش پرسش و پژوهش و با کمک کتابدار در کتابخانه انجام دهند. کتابدار دانش‌آموزان را در انجام پژوهش و تمرینات درسی کمک می‌کند و منابع اطلاعاتی مورد نیازشان را به آن‌ها معرفی می‌کند و موجب افزایش سواد اطلاعاتی آنان می‌شود (Massachusetts School 2003).
منابعی که برای کتابخانه‌های آموزشگاهی تهیه می‌شود باید مطابق با برنامه آموزشی مدرسه باشد تا به نحو مطلوبی نیاز اطلاعاتی معلمان و دانش‌آموزان را در یاددهی و یادگیری برطرف نماید. بنابراین کتابدار قبل از فراهم‌آوری و تهیه کتاب‌های کمک‌درسی و علمی، کتاب‌های داستانی و تفریحی، فرهنگ‌ها، دایره‌المعارف‌ها، زندگینامه‌ها، و دیگر منابع مرجع، و همچنین مواد دیداری و شنیداری باید با مدیر، معلمان و دانش‌آموزان مشورت نماید، و حتی نظر والدین دانش‌آموزان را جویا شود. سپس اقدام به تهیه این مواد نماید (Standards for New Mexico 2004).
ساعات کار کتابخانه مدرسه نیز باید با مدرسه هماهنگ باشد. کتابخانه مدرسه باید قبل و بعد از مدرسه، در مدت برگزاری کلاس‌ها، و همچنین در روزهای تعطیل در ساعات ویژه‌ای باز باشد.
کتابدار کتابخانه مدرسه باید با همکاری معلمان بهترین استفاده را از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در امر آموزش نماید. سایت‌های رایانه‌ای در مدرسه باید تحت نظارت کتابخانه باشند. کتابدار باید با مشارکت معلمان استفاده اخلاقی و مناسب از فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات را به دانش‌آموزان آموزش دهد. او باید معلمان و دانش‌آموزان را راهنمایی و تشویق کند از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی مرکز رسانه کتابخانه، به عنوان ابزاری برای آموزش و یادگیری استفاده کنند. کتابداران آموزشگاهی با کمک معلمان، می‌توانند راهکارهای مناسب به دانش‌آموزان و معلمان معرفی کنند. کتابداران آموزشگاهی با کمک معلمان می‌توانند راهکارهای متنوع و مؤثری را برای بومی نمودن، ارزیابی و استفاده از فناوری اطلاعات در قالب‌های مختلف و برای اهداف گوناگون به‌کار گیرند (American Library Association 2003).
لزوم همکاری کتابدار و معلم در آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی
از عوامل مهمی که می‌تواند در جذب دانش‌آموزان به کتابخانه مؤثر باشد، وجود کتابدار متخصص و آموزش‌دیده در کتابخانه است. کتابدار آموزشگاهی تنها ذخیره‌سازی منابع را انجام نمی‌دهد، بلکه نقش او مانند یک معلم، پرورش قدرت تفکر و اندیشیدن در دانش‌آموزان است. امروزه ضرورت وجود کتابداران متخصص در نظام آموزشی با توجه به ظهور آموزش‌های مبتنی بر نتایج پژوهش، آموزش‌هایی که با ساختار دانش هدایت می‌شوند و برای کسب آگاهی از تحقیق بهره می‌جویند بیش از پیش درک می‌شود. کتابداران متخصص نقش کاتالیزور را برای انجام این فعالیت‌ها و آموزش‌ها در محیط مدرسه ایفا می‌کنند (American Library Association 2003).
کتابدار متخصص برنامه‌های درسی را پویا نگه می‌دارد و از حالت تک‌بعدی و یادگیری صرف کتاب‌های درسی خارج می‌سازد و دانش‌آموزان را در دستیابی به اطلاعات مورد نیازشان کمک می‌کند. وی با بررسی دقیق اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت کتابخانه و مدرسه و هماهنگ نمودن آن‌ها با یکدیگر، نقش مهمی را در پیشرفت آموزشی و موفقیت علمی دانش‌آموزان دارد (Barton 2006). او می‌تواند هم‌زمان و هماهنگ با پیشرفت جامعه، نحوه ارائه خدمات خود را به دانش‌آموزان تغییر دهد و موجب رشد دانش و درک اطلاعاتی آنان شود.
نقش آموزشی کتابداران کتابخانه‌های آموزشگاهی به عنوان منادیان و خبرگان سواد اطلاعاتی نقش رهبری مؤثر است. ابعاد این نقش عبارت است از:
- رهبری آگاهانه: علاقه به تحقیق و یادگیری از آن و استفاده از این تحقیقات برای شکل دادن به ابتکارات آموزشی
- رهبری هدفمند: داشتن دیدی روشن از نتایج مطلوب یادگیری برای دانش‌آموزان، تمرکز بر اندوخته‌های فکری دانش‌آموزان تا آنان را در دانش‌پروری توانمند سازد
- رهبری مدیرانه: داشتن طرحی برای یادگیری مبتنی بر پرسش به منظور افزایش درک و فهم دانش‌آموزان
- رهبری خلاق: تلفیق خلاقانه توانایی‌ها به منظور دستیابی به نتایج یادگیری واقعی در دانش‌آموزان
- رهبری انعطاف‌پذیر: داشتن قابلیت انعطاف و انطباق در سطحی بالا، یادگیری مستمر، تغییر و تحول مداوم و نوآوری مکرر، و تفکر ورای شیوه‌های سنتی (تاد ۱۳۸۵)
همکاری کتابدار و معلم در امر آموزش می‌تواند به طور کلی به صورت زیر خلاصه شود:
- تعامل و گفت‌وگو در مورد زمینه‌های اطلاعاتی مورد نیاز فراگیران
- طراحی شرح درس کلاس (چگونگی جستجوی اطلاعات، تحلیل و ارزیابی اطلاعات)
- همکاری کتابدار و معلم در تهیه تمرین‌های درسی (انشاء و روش تحقیق)
- طراحی سؤالات امتحانی به صورت مشترک، اداره بخشی از کلاس رسمی به وسیله کتابدار
- ارائه بخشی از درس رسمی توسط معلم در کتابخانه و با کمک کتابدار (پریرخ ۱۳۸۶، ۱۰۲ ـ ۱۰۳)
این همکاری‌ها می‌تواند در اثربخشی برنامه‌ها نقش عمده‌ای داشته باشد. همکاری بین معلم و کتابدار، اطلاعات خوبی در مورد آن دسته از آموزش‌هایی که در کتابخانه باید بیشتر مورد توجه باشد در اختیار کتابدار قرار می‌دهد. این اطلاعات به کتابدار کمک می‌کند تا بر آموزش یک مهارت خاص بیشتر تمرکز کند. همکاری بین کتابدار و معلم از یک سو باعث شناسایی و تعیین استانداردهای سواد اطلاعاتی و منابع مورد نیاز می‌شود که باید توسط کتابخانه آموزش داده یا حمایت شود و از سوی دیگر باعث شناسایی و تحلیل برنامه‌های آموزشی کتابخانه و مدرسه می‌شود که در تبدیل کتابخانه به یک مکان آموزشی ارزشمند نقش مهمی دارد (Wiggins & McTighe 2006).
نتیجه‌گیری
امروزه کتابخانه‌ها و کتابداران آموزشگاهی جزء جدایی‌ناپذیر فرایند آموزش رسمی محسوب می‌شوند. همان‌گونه که برای پیشرفت جامعه به رشد و توسعه آموزش و پرورش توجه می‌شود، برای پیشرفت برنامه‌ها و اهداف آموزشی نیز باید به مجهز نمودن مدارس به کتابخانه‌های غنی و استفاده از کتابداران متخصص در این کتابخانه‌ها توجه شود. برنامه‌های آموزشی مدرسه باید با مشارکت کتابدار طراحی و تنظیم شود. معلمان در روش‌های نوین آموزش برای داشتن آموزش بهتر و افزایش یادگیری دانش‌آموزان باید با کتابداران همکاری داشته باشند. این همکاری‌ها می‌تواند در زمینه یاددهی و یادگیری، دسترسی و تحویل اطلاعات و منابع، مدیریت و هماهنگی بین برنامه‌های آموزشی باشد. چنین همکاری‌هایی موجب تحقق بخشیدن به اهداف آموزشی مدرسه، افزایش موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان، ایجاد عادت مطالعه در آنان، تقویت مهارت‌های سواد اطلاعاتی دانش‌آموزان، و سرانجام وسیع‌تر شدن افق فکری دانش‌آموزان و آماده کردن آنان برای زندگی و کار بهتر در آینده خواهد شد.
📚 منابع فارسی
-
آیر، گینر. (۱۳۸۳). نقش آثار تخیلی در آماده‌سازی جوانان برای جامعه اطلاعاتی. در گزیده مقالات ایفلا. ترجمه گیتی حیدری، زیر نظر فریبرز خسروی؛ ویراستار سیمین نیازی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-
باب‌الحوائجی، فهیمه. (۱۳۷۸). نقش و اهمیت کتابخانه‌های آموزشگاهی و رهنمودهایی برای کتابخانه‌های کودکان. تهران: وزارت آموزش و پرورش، پژوهشکده تعلیم و تربیت.
-
پریرخ، مهری. (۱۳۸۶). آموزش سواد اطلاعاتی: مفاهیم، روش‌ها و برنامه‌ها. تهران: کتابدار.
-
تاد، راس جی. (۱۳۸۵). کتابدار مدرسه به عنوان معلم: نتایج آموزشی و اقدام مبتنی بر شواهد. در گزیده مقالات ایفلا. ترجمه حسین مختاری معمار، زیر نظر فریبرز خسروی؛ ویراستار سیمین نیازی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-
گالر، ام. (۱۳۸۵). سواد اطلاعاتی: الگویی برای استفاده در کتابخانه‌های آموزشگاهی. در گزیده مقالات ایفلا. ترجمه مهدی داوودی، زیر نظر فریبرز خسروی؛ ویراستار سیمین نیازی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-
مجیدی، موسی. (۱۳۷۸). راهنمای ایجاد و گسترش کتابخانه‌های آموزشگاهی. تهران: انتشارات مدرسه.
🌐 منابع لاتین
- American Library Association & American Association of School Librarians. (2003). Program Standards for School Library Media Specialist Preparation. Retrieved from:
http://www.ala.org/ala/aasl/aasleducation/schoollibraymed/ala/aasl_slms… - Barton, R. (2006). “No More Story Lady.” Washington Education Association. Retrieved from:
http://www.nwrel.org/nwedu/09-01/story.asp - Loertscher, D. V., & Woolls, B. (1997). “The Information Literacy Movement of the School Library Media Field: A Preliminary Summary of the Research.” Retrieved from:
http://slisweb.sjsu.edu/courses/250.loertscher/modelloer.html#19 - Massachusetts School Library Media Program. (2003). Standards for 21st Century Learning. MASSACHUSETTS SCHOOL LIBRARY MEDIA ASSOCIATION. Retrieved from:
http://www.mslma.org/whoweare/standards/standardsrev.pdf - New Mexico Task Force for School Libraries. (2004). Standards for New Mexico School Libraries. Retrieved from:
http://www.nmla.org/resources/NMTaskForceforSchool - School Libraries Reference Committee. (2008). Connections: Policy and Guidelines for School Libraries in Saskatchewan. Retrieved from:
http://www.learning.gov.sk.ca/adx/aspx/adxGetMedia.aspx?DocID=1870 - Wiggins, G., & McTighe, J. (2006). “Put Understanding First.” Educational Leadership. Retrieved from:
http://www.ascd.org/portal/site/ascd/template
