مقدمه
در عرصه پویای آموزش و پرورش، تجارب تربیتی همچون گنجینه‌هایی از دانش عملی هستند که اغلب به دلیل عدم ثبت و تحلیل نظام‌مند، از دیده‌ها پنهان مانده و به فراموشی سپرده می‌شوند. مستندسازی این تجارب، فراتر از یک گزارش‌نویسی ساده، به مثابه پلی است که دانش ضمنی و فردی مربیان را به دانشی صریح، قابل اشتراک و قابل نقد تبدیل می‌کند. این فرآیند، زمینه‌ساز رشد حرفه‌ای، بهبود مستمر برنامه‌ها و در نهایت، ارتقای کیفیت نظام آموزشی و فرهنگی یک جامعه است. در فقدان مستندسازی، تجارب موفق به سختی تکرار می‌شوند و از خطاهای گذشته درس گرفته نمی‌شود. ما در زمانه ای زندگی می کنیم که کمتر به تجربه ها و دستاوردهایمان اهمیت می دهیم و رنج مستند کردن، بازخوانی نمودن و تلاش برای پالودن و ارتقا دادن آن را بر خود هموار نمی کنیم و همین است که علی رغم تلاش های جسته گریخته در زمینه مستندسازی تجربه ها، هنوز الگویی برای مستندکردن تجربه های تربیتی خودمان نداریم.
به همین بهانه، تصمیم گرفتم یک نمونه موفق از مستندسازی تجربه های آموزشی و تربیتی را تحلیل کنم و ویژگی های آن را برشمارم. به گمانم این کار می تواند مسیر دشوار پیش روی تمام افرادی که برای مستندکردن تجربه هایشان در زمینه تعلیم و تربیت می کوشند را اندکی هموارتر کند.
کتاب تازه منتشر شده «سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل» و پیشتر از آن کتاب «سواد شکوفایی» نوشته سرکار خانم زهره قایینی، گامی بلند در راستای ارائه الگویی موفق در زمینه مستندسازی تجارب تربیتی است. این اثر گران‌سنگ، حاصل سال‌ها تلاش فکری و میدانی نویسنده در برنامه با من بخوان است.
در آموزک بخوانید: سواد شکوفایی، از مرز ناممکن تا مرزهای امکان
در ادامه می کوشم نه بر اساس معرفی نامه های مرسوم، بلکه از زاویه مستندسازی تجربه های تربیتی به این کتاب نگاه کنم. گمان من این است که این کتاب نسبت به منابع پیشین که همگی در زمینه مستندسازی تجربه های تربیتی نوشته شده اند، گامی رو به جلو محسوب می شود و لذا بجاست در اوضاعی که به تجربه های ناب تربیتی توجهی نمی شود و تلاشی برای مستند کردن و بهره برداری از آن صورت نمی گیرد، به الگوی به کار گرفته شده در این کتاب نگاهی دقیق تر داشته باشیم. پس از مطالعه دقیق کتاب و بهره بردن از کتاب پیشین خانم قایینی(سواد شکوفایی) تلاش کردم ویژگی های خاص این کتاب را از منظر مستندسازی تجربه های تربیتی تشریح کنم.این ویژگی‌ها، که در ادامه به تفصیل و با جزئیات بیشتری به آن‌ها پرداخته خواهد شد، می تواند به عنوان یک الگوی قابل توجه در زمینه مستندسازی تجربه های تربیتی ارائه شود و از آن الهام گرفته شود.
معرفی کامل کتاب سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل را در کتابک بخوانید: «سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل»: تازه‌ترین یافته‌ها درباره‌ی ترویج کتابخوانی در تئوری و عمل
۱- بررسی تجارب متنوع و طولی:
اگر در نظر بیاوریم که عموم نوشته های مستند در زمینه تجربه های تربیتی از لحاظ استناد به تجربه ها، محدود به زمان و مکان خاصی هستند، می توانیم یکی از ویژگی های مهم کتاب سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل را دامنه وسیع و عمق زمانی تجارب مورد بررسی آن بدانیم. قایینی که خود سال هاست مسئول برنامه با من بخوان است، به گزارش‌های پراکنده و کوتاه‌مدت اکتفا نکرده، بلکه با صبر و حوصله، به سراغ تجاربی رفته که در گستره زمانی چندین ساله برنامه با من بخوان و در متن خرده‌فرهنگ‌های متنوع ایران، از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب، شکل گرفته و تکامل یافته‌اند. در طول کتاب نمونه تجربه هایی از روستاهای قائنات خراسان گرفته تا مناطق از یاد رفته سیستان و بلوچستان آورده شده است.
استفاده و استناد به این حجم از تجربه های متنوع صرفاً یک ویژگی کمی نیست؛ بلکه کیفیتی است که به یافته‌های پژوهش، ابعاد و لایه‌های معنایی عمیق تری اضافه می کند. بررسی تجارب در مناطق شهری بزرگ، شهرهای کوچک و روستاهای سراسر کشور ، با در نظر گرفتن تفاوت‌های قومی، زبانی، و اقتصادی-اجتماعی، امکان درک چگونگی تأثیر بستر فرهنگی بر فرآیندها و نتایج برنامه‌های ترویج خواندن را فراهم می‌آورد. این مسئله به ما نشان می دهد که یافته های کتاب، در بسترهای متنوعی تجربه شده اند و قابلیت بومی سازی و تطبیق با شرایط مختلف را دارند.
از سوی دیگر، طولی بودن این تجارب، یعنی پیگیری آن‌ها در یک بازه زمانی ممتد، امکان مشاهده تحولات، رشد، و پایداری اثرات برنامه های اشاره شده را میسر ساخته است. قایینی در جای جای کتاب به تجربه های چندین ساله برنامه با من بخوان استناد کرده است. مربیان و پژوهشگران می‌توانند ببینند که چگونه یک پروژه ساده همچون خواندن با خانواده، در طول زمان گسترش یافته، با چه چالش‌هایی روبرو شده، و چگونه این چالش‌ها برطرف گردیده‌اند. این نگاه طولی به ویژه در حوزه سواد و خواندن که فرآیندهایی تدریجی و نیازمند استمرار هستند، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. بدین ترتیب، یافته و مستندات کتاب از تجربه هایی که در طول چند سال گردآوری شده اند، تغذیه شده است.
معرفی کامل کتاب سواد شکوفایی را در کتابک بخوانید: سواد شکوفایی: از پژوهش تا عمل/ چه‌گونه کودکان باسواد می‌شوند؟
۲- تحلیل نظام‌مند تجربه‌ها:
گردآوری انبوهی از داده‌های متنوع و طولی، گام نخست در یک پژوهش علمی است؛ اما آن چه به این داده‌ها ارزش و معنا می‌بخشد، تحلیل دقیق و نظام‌مند آن‌هاست. با تحلیل نظام مند تجربه هاست که می توانیم آن را از قید جزئیت خارج کنیم و نوعی دانش حرفه ای از متن عمل، به دست بیاوریم. درکتاب سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل، نویسنده صرفاً به روایت تجارب بسنده نکرده، بلکه به کالبدشکافی این تجارب پرداخته و آن‌ها را صورت‌بندی و دسته‌بندی نموده است. قایینی با استفاده از پژوهش های نظری، هر دسته از تجربه ها را در فصل های به هم مرتبط بررسی کرده است به شکلی که خواننده با خواندن هر فصل، تحلیل نویسنده از تجربه ها و نسبت آن با پژوهش های انجام شده را می‌فهمد.
در کتابک بخوانید: زهره قایینی برنده‌ی جایزه‌ی ایبی- آی‌رید سال 2022 شد!
این تحلیل نظام‌مند به نویسنده امکان داده است تا از سطح توصیف صرف فراتر رفته و به تبیین پدیده‌ها بپردازد. به عنوان مثال، با مقایسه تجارب موفق و ناموفق، می‌توان عوامل کلیدی مؤثر بر موفقیت یک برنامه ترویج خواندن را شناسایی کرد. یا با دسته‌بندی چالش‌های مشترکی که مربیان در مناطق مختلف با آن روبرو بوده‌اند، می‌توان به راهکارهای عمومی‌تری دست یافت. این رویکرد تحلیلی، ساختاری منسجم و منطقی به کتاب بخشیده و به خواننده کمک می‌کند تا به درکی عمیق و چندلایه از موضوع مورد بحث برسد. به جای ارائه مجموعه‌ای از داستان‌های پراکنده، کتاب به مجموعه‌ای از اصول، راهبردها، و الگوهای قابل فهم و قابل انتقال دست یافته است. نگرش تحلیلی به کار رفته در کل کتاب، گامی رو به جلو محسوب می‌شود. بسیاری از نوشته‌های مستندسازی تربیتی در کشور ما، صرفا در حد توصیف تجربه‌هاست.
۳- استفاده از دانش روز برای معنابخشی به تجربه‌ها:
یکی از درخشان‌ترین وجوه کتاب، توانایی نویسنده در برقراری پیوندی ارگانیک و روشنگر میان تجارب عملی و جدیدترین یافته‌های نظری در سطح جهان است. خانم قایینی با تسلط بر ادبیات پژوهشی روز دنیا به تجارب میدانی خود و همکارانش عمق و غنای نظری بخشیده است. این امر به این معناست که مشاهدات و گزارش‌های میدانی، نه در خلأ، بلکه در چارچوبی از مفاهیم و نظریه‌های علمی تفسیر و تحلیل می‌شوند. این کارکرد نظری، به درک چرایی پدیده‌ها کمک می‌کند؛ مثلاً چرا یک روش خاص بلندخوانی تأثیر بیشتری بر درک مطلب کودکان دارد، یا چگونه تعامل با داستان‌ها به رشد سواد فرهنگی آن‌ها کمک می‌کند.
نکته بسیار حائز اهمیت، معرفی و به‌کارگیری مفاهیم و رویکردهایی است که بسیاری از آن‌ها برای اولین بار به طور جدی و مستند در زبان فارسی مطرح می‌شوند. مفاهیمی نظیر سواد فرهنگی (Cultural Literacy)، بررسی واکنش کودکان به ادبیات (Reader-Response Theory)، ارائه الگوهای کاربردی برای خواندن ادبی (Literary Reading)و به‌ویژه تشریح دقیق و عملیاتی "بلندخوانی گفتگویی" (Dialogic Reading) و تکنیک‌های متنوع آن مانند پرسش‌های باز، تکرار و بسط پاسخ‌های کودک، همگی نشان از تلاش نویسنده برای ارتقای سطح دانش نظری و عملی مربیان فارسی‌زبان دارد. همچنین، ارائه نگاه‌های نو در زمینه تلفیق هنر، به ویژه "نقاشی و نمایش"، با فرآیند بلندخوانی و درک ادبیات، راهکارهای خلاقانه و بسیار مؤثری را پیش پای فعالان این حوزه قرار می‌دهد.
خرید کتاب کودک درباره سواد شکوفایی
شیوه قایینی چنین است که در ابتدای اغلب فصل ها، دیدگاه های نظری و ادبیات پژوهشی آن حوزه را مرور می کند و سپس تجربه های مرتبط با موضوع فصل را از زاویه پژوهش ها مورد بررسی قرار می دهد. به جرئت می توان گفت در هیچ یک از نوشته های مستندسازی تربیتی در زبان فارسی، تا این حد برای تلفیق دانش نظری با تجربه های عینی تلاش نشده است.
۴- نظم هماهنگ نظریه و تجربه در نوشتار:
بر اساس نکته پیشین، ایجاد تعادل و هماهنگی میان مباحث نظری پیچیده و گزارش‌های عملی ملموس، هنری است که نویسنده کتاب "سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل" به زیبایی از عهده آن برآمده است. ساختار کتاب به گونه‌ای طراحی شده که خواننده به طور مداوم و روان، میان دنیای مفاهیم و نظریه‌ها و دنیای واقعی کلاس‌های درس و کتاب خانه‌ها در حرکت است. این نظم هماهنگ، از خستگی و دلزدگی خواننده جلوگیری می‌کند و خواندن کتاب را به فرآیندی پویا و جذاب تبدیل می‌سازد. هر فصل یا بخش معمولاً با طرح یک مفهوم نظری آغاز می‌شود، سپس با ارائه شواهد و مثال‌هایی از تجارب عملی، آن مفهوم را روشن و کاربردی می‌کند و در نهایت، به جمع‌بندی و ارائه راهکارهای عملی می‌پردازد.این "گفتگوی" سازنده میان نظر و عمل، یکی از نقاط قوت کلیدی کتاب است که آن را از بسیاری آثار مشابه متمایز می‌سازد. به نظر می رسد این شکل از نوشتار که قایینی در کتاب پیشین خود(سواد شکوفایی) هم تکرار کرده است می تواند به عنوان یک قالب نوشتاری برای مستندسازی تحربه های تربیتی مورد توجه واقع شود.
۵- ارائه شواهد عینی برای مدعیات:
در اغلب نوشته های مستندسازی تجربه های تربیتی، ما با روایت نویسنده از تجربه ها روبرو هستیم. نویسنده تحلیل کلی خود از تجربه ها را بیان می کند. اما در کتاب سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل نویسنده در هر بخش عین تجربه را برای ما نقل می کند. منظورم از عین تجربه نوشته یا تصویری است که صاحب تجربه ثبت کرده است و تحلیل و روایت سوم شخص در آن نیست. چنین تجربه هایی تجربه های دست اول محسوب می شوند که نسبت به تحلیل ها و گزارش های سوم شخص از اعتبار بیشتری برخوردارند. ما در جای جای کتاب با نوشته های مربیان برنامه با من بخوان روبرو می شویم که تجربه خود را مکتوب کرده اند.اعتبار هر پژوهش علمی، به ویژه در علوم انسانی و اجتماعی، به میزان زیادی به کیفیت و شفافیت شواهد ارائه‌شده بستگی دارد. کتاب خانم قایینی در این زمینه نیز با وسواس و دقت عمل کرده و برای هر ادعا و تحلیلی، شواهد عینی و ملموسی ارائه داده است. این شواهد، صرفاً برداشت‌های کلی یا گزارش‌های دست دوم نیستند، بلکه شامل نقل‌قول‌های مستقیم و بدون ویرایش از کودکان در حین فعالیت‌ها، گفتگوهای ضبط‌شده میان مربی و کودکان، توصیفات دقیق و جزئی از فرآیند اجرای برنامه‌ها، نمونه‌هایی از نقاشی‌ها، کاردستی‌ها و نمایش‌های خلاقانه کودکان که در واکنش به داستان‌ها خلق شده‌اند و همچنین مشاهدات مستقیم و ثبت‌شده از رفتارها و تعاملات در محیط‌های آموزشی است.حفظ و نقل عین تجربه‌ها، به خواننده این امکان را می‌دهد که گویی خود در صحنه حضور داشته و شاهد ماجرا بوده است. این رویکرد، از یک سو به افزایش اعتبار و قابلیت اعتماد یافته‌ها کمک شایانی می‌کند و از سوی دیگر، به خواننده اجازه می‌دهد تا تفسیرهای نویسنده را با شواهد موجود مقایسه کرده و به قضاوت شخصی خود نیز دست یابد.
۶- استفاده به‌جا از تصاویر معنادار:
کتاب "سواد فرهنگی و ترویج خواندن در عمل" تنها به قدرت کلمات برای انتقال پیام خود اکتفا نکرده، بلکه از زبان گویای تصویر نیز به شکلی هوشمندانه و مؤثر بهره گرفته است. تصاویر ارائه‌شده در کتاب صرفاً برای پر کردن فضا یا زیباسازی ظاهری نیستند، بلکه هر یک کارکردی مشخص در جهت تکمیل و تعمیق فهم خواننده از مطالب دارند. این تصاویر، پنجره‌هایی هستند که به روی دنیای واقعی تجارب ترویج خواندن گشوده می‌شوند و به مفاهیم و دیدگاه‌های نظری، مصداق‌های عینی و بصری می‌بخشند.
عکس‌هایی از کودکان در حال گوش دادن به قصه، مشارکت در گفتگو، انجام فعالیت‌های هنری پس از خواندن کتاب، یا حضور در کتاب خانه‌های روستایی و شهری، به خوبی شور و شوق و درگیری فعال آن‌ها را با فرآیند خواندن به تصویر می‌کشند. نمونه‌هایی از نقاشی‌های کودکان در واکنش به یک داستان، نه تنها خلاقیت آن‌ها را نشان می‌دهد، بلکه می‌تواند دریچه‌ای به سوی درک و تفسیر آن‌ها از آن داستان باشد.
در کتابک بخوانید: اخبار برنامه با من بخوان
۷- رسیدن به یک الگو برای مستندسازی تجربه‌های آموزشی:
شاید بتوان گفت که مهم‌ترین دستاورد کتاب خانم قایینی، نه فقط ارائه مجموعه‌ای از تجارب موفق در زمینه سواد فرهنگی و ترویج خواندن، بلکه دستیابی به یک الگوی قابل تامل برای مستندسازی خود این گونه تجارب است. تمام ویژگی‌های پیش‌گفته در کنار هم، چارچوبی منسجم و قابل تکرار را برای پژوهشگران و مربیانی که علاقه‌مند به ثبت و تحلیل تجارب آموزشی خود هستند، فراهم می‌آورند. این کتاب نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از مشاهدات و فعالیت‌های روزمره آموزشی، به دانشی سازمان‌یافته، قابل نقد و قابل اشتراک دست یافت. به نظر می رسد افراد و نهادهایی که دغدغه مستندسازی فعالیت های تربیتی خود را دارند ، می توانند از الگوی اجرا شده در این کتاب بهره ببرند.
در کتابک بخوانید: «با من بخوان» از سوی دو نهاد بین‌المللی و یک شخصیت بزرگ ادبی جهان نامزد جایزه‌ی آلما 2024 شد!
این الگو، به ویژه در زمینه علوم تربیتی و مطالعات فرهنگی که اغلب با داده‌های کیفی و پیچیده سروکار دارند، بسیار ارزشمند است. نویسنده با ارائه نمونه‌ای عملی از چگونگی اجرای یک مستندسازی موفق، راه را برای دیگران هموار می‌سازد. این الگو می‌تواند به استانداردسازی نسبی روش‌های مستندسازی در حوزه آموزش کمک کند و به ارتقای کیفیت پژوهش‌های آموزشی در کشور منجر شود.
