"شب یلدا بود، بلند ترین شب سال. مادر بزرگ برای شب یلدا، انار دانه کرده بود و در کاسه ی آبی ریخته بود.
مادرم یک هندوانه پاره کرده بود. سرخ سرخ بود.
خواهرم در یک کاسه ی بلور آجیل شیرین ریخته بود.
همه ی ما دور سفره ی شب یلدا بودیم. پدر بزرگ، کاسه ی انار و آجیل را به ما تعارف می کرد. از پشت پنجره دیدم که برف آرام آرام می بارید."
بنا به باور های کهن، شب پایانی آذر ماه و روز نخست دی ماه، بین فصل های پاییز و زمستان، دراز
ترین شب سال و شب زاده شدن خورشید است. یک سال از عمر خورشید گذشته است. در زمستان، کودک، در بهار، نوجوان و در تابستان، در اوج قدرت بوده و در پاییز تاریکی مرگ روی او را پوشانده است. خورشیدی که در بامداد نخستین روز دی ماه برزمین می تابد، خورشیدی نوست، یک نوزاد. مردم ایران و کشورهای همسایه و هم فرهنگ آن، از دیر باز در شب پایانی آذر ماه بیدار می نشینند تا با مادر جهان که سخت درد می کشد تا خورشید را بزاید، همدلی کنند و برای اینکه درازای شب کوتاه شود، آجیل و هندوانه و انار می خورند، بزرگان خانواده و کهنسالان- که حضور آن ها در خانواده، نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز است- قصه ومتل می گویند، شاهنامه می خوانند، فال حافظ می گیرند و از هر دری سخن می رانند.
خورشید در روز اول دی ماه به دنیا می آِید. در چهلمین روز تولد او، جشن سده برپا می شود و می دانیم که چهل برای ایرانیان عدد مقدسی است. خورشید نماد برکت برای انسان است و جشن شب یلدا نیزهمانند دیگر جشن های خورشیدی با خود برکت و نعمت برای انسان به ارمغان می آورد.
شب یلدا به سبب دقت گاهشماری ایرانی و سازگاری آن با تقویم طبیعی، همیشه برابربا شب سی ام آذر ماه و بامداد اول دی ماه است. یلدا به معنای تولد و به گفته ی ابوریحان بیرونی، شب زادن است.در پایان این شب که اهریمنی و نامبارک است، تاریکی شکست می خورد و روشنایی پیروز می شود. خورشید به دنیا می آید و روزهای روشن رو به بلندی می روند.
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود
این جشن از چنان جایگاه ارزشمندی نزد ایرانیان برخوردار بوده است که حتی در هنگامه ی یورش مغول و ترکان نیز آن را برگزار می کرده اند.
خرمدینان، نخستین روز زمستان را گرامی و بزرگ می داشتند و آن را "خرم روز" می نامیدند.
زردشتیان و آشوریان ایران هم شب یلدا را جشن می گیرند. در گذشته های دور، پس از برآمدن مسیحیت، آشوریان این شب را به عنوان شب تولد مسیح جشن می گرفتند. بعد ها به سبب دگرگونی درگاه شماری مسیحی، چند روزی میان این دو رویداد فاصله افتاد.
امروزه می توان تولد خورشید را در بناهایی که برای سنجش رسیدن خورشید به موضع سالانه و استخراج گاه شمارساخته شده اند، تماشا کرد. این بناها چارتاقی نام دارند. تنها چارتاقی سالم ایران در نیاسر کاشان قراردارد. هرسال مراسم زایش خورشید با حضور دوستداران باستان ستاره شناسی در چارتاقی های ایران برگزار می شود.