خواندن خلاق یا بازآفرین؛ وقتی کودک داستان را از نو می‌سازد

چکیده

خواندن همیشه پایان داستان نیست؛ گاهی آغاز آفرینش تازه است.
در مدل «خواندن خلاق یا بازآفرین»، کودک پس از شنیدن یا خواندن داستان، با تخیل خود آن را بازگو می‌کند، تغییر می‌دهد یا پایانی تازه برایش می‌سازد.
این روش، ذهن کودک را از شنونده‌ی منفعل به راوی و آفریننده تبدیل می‌کند و یکی از مؤثرترین ابزارهای رشد زبان، تخیل و سواد بیانی در سال‌های کودکی است.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن خلاق (Creative Reading) یا بازآفرینی داستان، مدلی است که در آن کودک به بازگویی یا بازسازی داستان از نگاه خود می‌پردازد.
او ممکن است داستان را کوتاه‌تر کند، شخصیت جدیدی بیافریند، پایان را تغییر دهد، یا روایت را به شکل نمایش، نقاشی یا شعر بازآفرینی کند.

این رویکرد در نظریه‌های تربیتی معاصر با عنوان Reader Response Theory (نظریه‌ی پاسخ خواننده) شناخته می‌شود که بر پایه‌ی اندیشه‌ی لوئیس روزنبلات Louise Rosenblatt و آیدین چمبرز Aidan Chambers شکل گرفته است.
در این نگاه، خواندن نه دریافت پیام نویسنده، بلکه گفت‌وگویی خلاق میان کودک و کتاب است.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

خواندن خلاق، مرحله‌ای پیشرفته‌تر از خواندن گفت‌وگومحور است و به رشد چندجانبه‌ی کودک کمک می‌کند:

• رشد زبان و ساخت جمله: بازگویی و بازنویسی، واژگان و نحو زبان را تقویت می‌کند.

• پرورش تخیل و خلاقیت: کودک از مرز متن می‌گذرد و دنیای تازه‌ای می‌سازد.

• رشد تفکر روایی: درک ساختار داستان (آغاز، گره، پایان).

• افزایش درک عاطفی و همدلی: کودک با بازسازی نقش‌ها و موقعیت‌ها، احساسات را تجربه می‌کند.

• تقویت اعتمادبه‌نفس و بیان شخصی: کودک احساس می‌کند نویسنده‌ی داستان خود است.

پژوهش‌های هارگریو و سنِشال Hargrave & Sénéchal (2000) نشان داده‌اند که بازگویی خلاق داستان‌ها، درک زبانی و حافظه‌ی روایی کودکان را به‌شکل چشمگیری تقویت می‌کند.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

ماریا نیکولایوا Maria Nikolajeva در کتاب خواندن برای یادگیری Reading for Learning می‌نویسد:

«کودک وقتی واقعاً از خواندن می‌آموزد که بتواند داستان را در زبان خود بازگو کند.»

آیدین چمبرز Aidan Chambers در اثر معروفش به من بگو Tell Me نیز توضیح می‌دهد که گفت‌وگو پس از خواندن، تنها زمانی کامل می‌شود که کودک بتواند از آنچه شنیده، چیزی تازه بسازد.

همچنین جک زایپس Jack Zipes (2009) در مقاله‌ی خواندن خلاق و تفکر انتقادی در کودکان Creative Reading and Critical Thinking in Children نشان می‌دهد که بازآفرینی ادبیات، کودک را از مصرف‌کننده‌ی داستان به آفریننده‌ی معنا تبدیل می‌کند.

در چارچوب‌های آموزشی یونسکو UNESCO (2018)، خواندن خلاق به‌عنوان یکی از مراحل «سواد شکوفایی پیشرفته» معرفی شده است؛ مرحله‌ای که در آن کودک از شنیدن فراتر می‌رود و معنا را در زبان خود بازمی‌سازد.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد پس از بلندخوانی کتاب، می‌پرسد:
  «اگه تو جای اون شخصیت بودی، چی کار می‌کردی؟»

• کودک را تشویق می‌کند پایان تازه‌ای بسازد یا بخش موردعلاقه‌اش را نقاشی کند.

• از بازی یا عروسک برای اجرای دوباره‌ی داستان استفاده می‌شود.

در مهدکودک

• مربی پس از خواندن داستان، به گروه می‌گوید:
  «بیاید با هم پایان جدیدی بسازیم!»

• هر کودک پیشنهادی می‌دهد و مربی آن‌ها را در یک داستان جمعی ترکیب می‌کند.

• کودکان داستان خود را با نقاشی یا نمایش کوتاه بازگو می‌کنند.

در کتابخانه

• کتابدار کارگاه «داستان‌ساز کوچک» برگزار می‌کند.

• کودکان پس از شنیدن داستان، در گروه‌های کوچک ادامه‌ی ماجرا را می‌نویسند یا می‌گویند.

• در پایان، داستان‌های بازآفرینی‌شده خوانده می‌شود و همه از خلاقیت‌ها لذت می‌برند.

نمونه‌ی عملی

📖 کتاب نمونه: «ماهی رنگین‌کمان» نوشته‌ی مارکوس فیس‌تر

مربی کتاب را می‌خواند و در پایان می‌پرسد:
«اگه ماهی رنگین‌کمان نمی‌خواست فلس‌هاش رو بده، چی می‌شد؟»
کودکان نظر می‌دهند:
– «اون تنها می‌موند!»
– «شاید دوستاش ناراحت می‌شدن!»
مربی می‌گوید:
«بیاید یه داستان جدید بسازیم که اون یه راه دیگه برای دوستی پیدا کنه!»
کودکان با هم نسخه‌ی تازه‌ای می‌سازند: ماهی تصمیم می‌گیرد مهمانی برگزار کند و همه باهم دریا را رنگی کنند.

در پایان، داستان جمعی با نقاشی و لبخند تمام می‌شود — تجربه‌ای که کودک در آن هم خوانده، هم آفریده است.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. پس از خواندن، گفت‌وگو را باز بگذارید؛ اجازه دهید کودک پایان یا ادامه‌ای تازه بسازد.

2. هر پاسخ یا ایده را ارزشمند بدانید؛ قضاوت نکنید.

3. از ابزارهای خلاق استفاده کنید: نقاشی، عروسک، صدا، موسیقی یا بازی.

4. پرسش‌های خلاقانه بپرسید:
   «اگه داستان توی زمستون اتفاق می‌افتاد چی می‌شد؟»

5. به کودک فرصت بازگویی بدهید؛ گوش دادن مهم‌ترین بخش فرایند است.

6. تجربه‌ی خلاق را در قالب کار گروهی هم انجام دهید.

7. هدف، درست‌گویی نیست، بلکه آفرینش و لذت است.

جمع‌بندی

خواندن خلاق یا بازآفرین، اوج مشارکت کودک با کتاب است.
در این تجربه، کودک به نویسنده‌ای کوچک تبدیل می‌شود که از دل داستان، دنیای خود را می‌سازد.
اینجاست که ادبیات کودک، معنا و زندگی پیدا می‌کند — وقتی هر کودک بتواند بگوید:
«این داستان من است.»

منابع

• Chambers, A. (1993). Tell Me: Children, Reading and Talk. Thimble Press.

• Nikolajeva, M. (2014). Reading for Learning. John Benjamins.

• Zipes, J. (2009). Creative Reading and Critical Thinking in Children. Routledge.

• Hargrave, A.C. & Sénéchal, M. (2000). A Book Reading Intervention with Preschool Children Who Have Limited Vocabularies.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Building Foundations for Learning.