موزه کودکی ایرانک یکی از نهادهای وابسته به موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان است که برای چهارمین سال در محل سالن گنجینه آرشیو ملی ایران در بلوار حقانی، میرداماد به کار خود ادامه می‌دهد. دوره‌ای که موزه راه‌اندازی شد، دوره‌ای سخت و غیرقابل پیش‌بینی در سال 98 بود که در نیمه دوم سال کرونا وضعیت جهان و ایران را در هاله‌ای از ترس و سکوت برد. در سرتاسر جهان و از جمله ایران همه مراکز فرهنگی و هنری و آموزشی تعطیل شدند. این وضعیت برای بیش از یک سال ادامه داشت. از اواخر آبان سال 1400 دوباره موزه شروع به فعالیت کرد. از آن زمان تاکنون بسیاری رخدادهای تلخ و شیرین بر جامعه گذاشته است. موزه نیز برکنار از این رخدادها نبوده است. برای این که با وضعیت موزه و شیوه اداره و چه‌گونگی استقبال از آن بیشتر آشنا شویم، با مدیر موزه کودکی ایرانک، خانم فرزانه طاهری به گفتوگو نشستیم.
- پیش از همه می‌شود بگویید موزه کودکی ایرانک چگونه موزه‌ای است؟
موزه کودکی ایرانک موزه‌ای است تاریخی با رویکردی مردم‌شناسی و انسان‌شناسی که برپایه دو پروژه پژوهشی «تاریخ ادبیات کودکان ایران» و «کودک و کودکی در ایران» شکل گرفته است. موضوع این دو پژوهش آشنایی با تاریخ فرهنگ کودکی ایران زمین از دوره باستان تا اواخر دهه 50 شمسی است. دستاوردهای این دو پژوهش که در حوزه‌های موضوعی مانند: ادبیات، آموزش و پرورش، حقوق، کار، هنر و فرهنگ، پوشاک، سرگرمى‌ها و بازى‌ها، بهداشت و ده‌ها مقوله دیگر می‌شود در قالب شی، مواد نوشتاری و مواد دیدار-شنیداری به شیوه روایتی و براساس 4 دوره تاریخی باستان، پس از اسلام، قاجار و پهلوی در فضای موزه چیدمان شده است. در هر دوره‌ی تاریخی به دلیل محدودیت فضای فیزیکی فعلی که حدود 800 متر مربع است، تنها به نمایش بخش‌هایی از 5 موضوع اصلی در تاریخ فرهنگ کودکی پرداخته‌ایم که شامل نمونه‌ای از ادبیات آن دوره، وضعیت آموزش و پرورش و نوشت‌افزارها، بازی‌افزارهای کودکان، پوشاک و زیست‌افزارهای کودکان در هر دوره است.
در سایت کتابک بخوانید: موزه کودکی ایرانک، نمایشی از گستردگی و ژرفای فرهنگ ایران
چیدمان موزه و اجرای فعالیت‌ها و برنامه‌ها در موزه به شیوه تعاملی و هم‌کنشانه است، و تلاش می‌شود تمامی بازدیدکنندگان چه کودکان امروز و چه کودکان دیروز درگیر با موضوع تورهای موزه شوند و تعامل در چند سطح شکل گیرد. یکی تعامل با راهنماها در اجرای برنامه‌ها، تعامل با دیگر بازدیدکنندگان موزه در قالب اجرای فعالیت‌ها و برنامه‌ها به صورت گروهی و مهم‌تر از همه تعامل نسل امروز با نسل دیروز و به نوعی شکل‌گیری گفت‌وگوی بین نسل‌ها، کودکان دیروز بگویند و کودکان امروز بشنود. اگر این تعامل به‌درستی صورت گیرد بازدیدکنندگان متوجه خواهند شد که موزه کودکی ایرانک سرشار از ایده‌های خوب و متفاوت است برای والدین، مربیان و تمامی دست‌اندرکاران فرهنگ و هنر کودکی در تعامل با نسل جدید و اجرای فعالیت‌های فرهنگی و هنری لذتبخش و آموزنده.
- آیا در کشورهای دیگر هم چنین موزه‌هایی وجود دارد؟ اگر هست در کدام کشورها؟
برای کودکان به غیر از موزه‌های اصلی که گاه بخش کودک و نوجوان هم دارند، دو گونه موزه داریم. موزه‌های کودکان children’s museum و موزه‌های کودکی museum of childhood. موزه‌های کودکان بیشتر به فرهنگ، هنر و علوم و فنون دوره معاصر برای کودکان می‌پردازند و جایی است برای تفریح، سرگرمی، یادگیری مهارت‌های زندگی، مسولیت‌های اجتماعی و حقوق شهروندی. قدیمی‌ترین موزه‌ها از این نوع: موزه کودکان بروکلین در امریکا است که در سال 1899 افتتاح شد و پس از آن موزه کودکان بوستون که در سال 1913 در ایالت ماساچوست امریکا راه‌اندازی شد.
در سایت کتابک بخوانید: موزه‌های کودک و نوجوان
اما موزه‌های کودکی همچون موزه کودکی ایرانک به تاریخ فرهنگ کودکی می‌پردازند. اینگونه موزه‌ها گاه تنها به بخشی از تاریخ فرهنگ کودکی می‌پردازند: همچون موزه‌های آموزش و پرورش که تعداد آن‌ها در دنیا کم نیست و در ایران ما در اصفهان، کرمان، چهارمحال و بختیاری و... هم چند نمونه از اینگونه موزه‌ها داریم. و یا موزه عروسک‌‌های ملل و فرهنگ ایران در تهران، خانه موزه عروسک و اسباب‌بازی در کاشان، موزه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تهران، موزه اسباب‌بازی‌های استانبول، موزه اسباب‌بازی‌های ژاپن، موزه شازده کوچولو در ژاپن، موزه دنیای آسترید لیندگرن در سوئد، موزه هرژه در بلژیک، موزه هانس کریستین اندرسن در دانمارک، موزه کتاب‌های تصویری در آلمان، موزه قصه آکسفورد و....
همانگونه که گفتم موزه‌های کودکی به تاریخ فرهنگ کودکی در یک کشور می‌پردازند و از آنجا که همچون دیگر موزه‌ها با هدف پژوهش در آثار و شواهد به‌جای‌مانده انسان و محیط زیست او، گردآوری آثار، حفظ و بهره‌وری معنوی و ایجاد ارتباط بین این آثار، به ویژه به نمایش گذاردن آن‌ها به منظور بررسی و بهره معنوی شکل گرفته‌اند، قدیمی‌تر از موزه‌های کودکان هستند. اما تعداد اینگونه موزه‌ها از موزه‌های کودکان که پس از موزه بروکلین به یکباره رشد سریع داشت و هم اکنون تنها در امریکا بیش از 130 موزه کودکان وجود دارد، کمتر است. قدیمی‌ترین موزه‌های کودکی در دنیا معمولا بخشی از یک موزه بزرگتر و معتبر هستند: همچون موزه کودکی ویکتوریا و آلبرت که شاخه‌ای از موزه ویکتوریا و آلبرت است که در سال 1872 افتتاح شد، و یا موزه کودکی ایدنبورگ که شاخه‌ایی از موزه و گالری ایدنبورگ دراسکاتلند انگلستان است و در سال 1955 راه‌اندازی شده است.
- سابقه راه‌اندازی این موزه به کجا می‌رسد؟ چه شد که موسسه به فکر این افتاد که در کنار کارهای گوناگون که انجام می‌دهد موزه هم داشته باشد؟
فکر می کنم از حدود سال 1380 با ثبت موسسه در مقام یک موسسه پژوهشی بود که مدیران موسسه تصمیم گرفتند، پروژه «تاریخ ادبیات کودکان ایران» در کنار انتشار کتاب‌ها در سطح وسیع‌تری از طریق چاپ مقاله در نشریات معتبر، سخنرانی در نشست‌های تخصصی داخل و خارج از کشور به جامعه پژوهشی، دانشگاهی و البته به علاقه‌مندان به این حوزه موضوعی معرفی شود. و قطعا برپایی نمایشگاه- موزه‌ها از ظرفیت خوبی برای ارتباط مستقیم و رودررو با جامعه مخاطبان برخوردار بود.
در این اطلاع‌رسانی و معرفی پروژه مطالعات کودکی از طریق نمایشگاه- موزه‌های کودکی موسسه، سه اتفاق خوب روی داد. نخست معرفی رشته پژوهشی جدیدی به نام مطالعات کودکی در ایران که در سطح دنیا نیز رشته‌ای نو است و زوایای بین‌رشته‌ای آن بسیار گسترده و ناآشنا بود، دوم اینکه ما به بسیاری از حلقه‌های گمشده در تاریخ فرهنگ کودکی دست یافتیم، به حجم زیادی از اطلاعات و اشیا دسترسی پیدا کردیم و با افراد و نهادهای تاثیرگذار در تاریخ فرهنگ کودکی بیشتری آشنا شدیم که پیش از آن نمی‌شناختیم. در‌های بسیاری از گنجینه‌های میراث خانوادگی به روی آرشیو و کتابخانه تحقیقاتی موسسه گشوده شد که در سال 1385 و پس از آن در سال 1390 به صورت نخستین بانک اطلاعاتی تاریخ فرهنگ کودکی در فضای مجازی به نشانی iranak.org قرار گرفت که در سال 1398 به عنوان موزه مجازی تاریخ فرهنگ کودکی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت رسید. در واقع نمایش این آثار در نمایشگاه- موزه‌های موسسه به جامعه دوستدار کودکی کمک کرد که ارزش منابع و اسناد یا پدیدارهای زیستی و فرهنگی این گروه سنی را دریابند و از این منابع و اسناد به درستی نگهداری کنند، یا در اختیار نهادهای تخصصی مانند موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان بگذارند تا افزون بر مطالعات پژوهشی بر روی آن ها، ثبت و با روشی علمی در مکانی امن نگهداری شوند. و سومین اتفاق آشنایی با نقش موزه‌ها در آگاه کردن نسل آینده با تاریخ سرزمین‌شان است که سبب می‌شود آن‌ها به پاسداشت فرهنگ ملی خود علاقه‌مند شوند و در پی آن رفتارهای مسئولیت‌پذیرتری که نشانه رشد شهروندی و دموکراسی است، انتخاب کنند.
- در مصاحبه‌ها و مقالات پیشین خود اشاره کردهاید که تا پیش از راه‌اندازی این موزه موفقیت چندانی در گرفتن یک مکان نسبتا طولانی مدت برای موزه کودکی نداشته‌اید. تاکنون چقدر برای رسیدن به یک موزه دائمی تلاش کردهاید؟
برای شکل‌گیری موزه‌ای با یک ساختار پایدار در بخش خصوصی قطعا عوامل خرد و کلان بسیاری موثر است، داشتن یک مجموعه خوب برآمده از یک کار پژوهشی جامع و تداوم آن مطالعات، داشتن نیروی انسانی آموزش دیده، داشتن بودجه مناسب برای تهیه بهترین ملزومات و امکانات حفظ و نگهداری و ارایه موضوعات، ... و البته همه این‌ها همراه با ثبات اقتصادی و اجتماعی در جامعه. ولی قطعا یکی از عوامل مهم داشتن فضای فیزیکی مناسب برای برپایی یک موزه دایم است. تا بتوانیم در تعامل مستمر با مخاطبان موزه و مخاطبان جدید باشیم. پیش از این از مهر ماه سال 1381 که نخستین نمایشگاه موسسه با عنوان «جایگاه و تصویر کودک در دوران مشروطه» به مدت 4 روز در مجموعه کاخ موزه سعدآباد برگزار شده بود و در 12 نمایشگاه- موزه بعدی که در خانه هنر آبکار ، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، پنجمین بینال تصویرگری کتاب کودک در سعدآباد، موزه هنرهای معاصر اصفهان، سازمان میراث فرهنگی،کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد، سرای سعدالسلطنه قزوین و غیره برگزار شد، تمامی نمایشگاه- موزه ها بین 4 تا 20 روز بودند. به استثنای دو نمایشگاه -موزه اکسپوی ژاپن و نمایشگاه- موزه تاریخ فرهنگ کودکی در باغ موزه نگارستان دانشگاه تهران- که به مدت 6 ماه برپا بودند.
موسسه از مهر ماه 1383 به دنبال برپایی هشتمین نمایشگاه- موزه در مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ نیاوران با عنوان «کودک، تاریخ، زندگی» در صدد ایجاد موزه دایمی تاریخ فرهنگ کودکی بود و این مهم در همان سال‌ها هم در اساسنامه موسسه تعریف شد و هم در دستور کار اجرایی موسسه قرار گرفت، و برای تحقق آن تمامی مراحل اداری را از ایجاد آرشیو مستند و شناسنامه‌دار آن گرفته تا گرفتن مجوز مجموعه‌داری و موزه‌داری از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دنبال کردیم. و همزمان با سازمان‌های دولتی و نیمه‌دولتی بسیاری همچون وزارت میراث فرهنگی، شهرداری تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد ، موسسه ایران‌شناسی، کمیته تهران شهر دوستدار کودک، ... وارد گفتوگو شدیم تا بتوانیم مجوز استفاده از فضاهای خالی مناسبی که در اختیار این سازمان‌ها و نهادها است را چه به صورت مشارکتی و چه به صورت مستقل کسب کنیم. اما شوربختانه این تلاش‌ها راه به جایی نبرد.
در سایت کتابک بخوانید: گذری بر روزهای آغاز به کار نمایشگاه موزه تاریخ فرهنگ کودکی
- چگونه این امکان فراهم شد؟
این‌بار به جای سازمان‌ها و نهادهای دولتی و نیمه‌دولتی طرح راه‌اندازی موزه تاریخ فرهنگ کودکی را با بخش خصوصی مطرح کردیم و از ضرورت‌های شکل‌گیری آن گفتیم. و خوشبختانه در سال 1397 با موافقت و به پشتیبانی مالی و معنوی دو شرکت مهندسی فرهنگ‌دوست که به کارهای بنیادی برای کودکان و نوجوانان و خانواده‌های آن‌ها همچون ما باور داشتند- گروه توسعه کسب و کار آذرستان و شرکت تضامنی محمد عطاردیان و همکاران- ایده راه‌اندازی نمایشگاه- موزه یکساله در فضای گنجینه اسناد کتابخانه ملی ایران با عنوان «موزه کودکی ایرانک» تحقق پیدا کرد، هر چند این اتفاق خوب، شوربختانه در هشتمین ماه کاری خود با پاندمی کرونا و تبعات بعدی آن روبرو شد و برای مدتی بسته شد.
- با توجه به این که این موزه موقتی است و از جهت مکان و نه پشتیبانی تضمینی برای ادامه آن وجود ندارد، آیا شما همه آورده‌های خود را در این موزه به نمایش گذاشته‌اید یا حجم موزه می‌توانست گسترده‌تر از این باشد؟
اشیا و اطلاعات به نمایش گذارده شده تنها بخشی از موجودی آرشیو و بانک اطلاعات تاریخ فرهنگ کودکی در کتابخانه تحقیقاتی موسسه است، که به دلیل محدویت در فضای فیزیکی گنجینه اسناد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و نوع جعبه آینه‌های موجود در این فضا می‌توانستیم ارایه دهیم. هر چند برای مناسب‌سازی همین فضای موقت و استفاده بهینه از تمامی عرصه‌های آن هم بسیار هزینه کردیم که قطعا در محل دیگر قابل استفاده نیست.
- موزه کودکی ایرانک از چه هنگام در تالار گنجینه کارش را شروع کرده است، و استقبال مردم از آن چه گونه بوده است؟
پس از حدود 2 ماه آماده‌سازی و چیده‌مان موزه، که از اوایل خرداد ماه 1398 آغاز شد، موزه کودکی ایرانک با لوگوی جدید موکی‌جان به انتخاب استاد فرشید مثقالی، که نقش موجودی خیالی بر ظرف سفالی چند هزار ساله در نیشابور بود، روز جمعه 11 مرداد 1398 با حضور بیش از 400 نفر از پیشکسوتان و دست‌اندرکاران عرصه فرهنگ و هنر کودکی، پشتیبانان و علاقه‌مندان به موزه کودکی افتتاح شد. استقبال از همان ماه نخست در سطح خانواده‌ها و آموزشگاه‌ها خوب بود، هر چند با تبلیغات محدود در سایت‌ها و کانال‌های موسسه همراه بود. اما امیدوار بودیم در یک فعالیت بلند مدت بتوانیم مخاطبان بیشتری را موزه بیاوریم. در سه ماه نخست یعنی تا پایان مهر ماه 1398 بیش از 6200 نفر از موزه بازدید کردند. اما در سه ماه پس از آن و با شروع بحران‌های اقتصادی و اجتماعی پشت سرهم آن سال متاسفانه تعداد بازدیدکنندگان به نصف کاهش پیدا کرد و از دی تا ابتدای بهمن حدود 3300 بازدیدکننده داشتیم. و در نهایت اوایل اسفند با شدت گرفتن پاندمی کرونا موزه برای بیش از یکسال و نیم بسته شد. پس از بازگشایی مجدد موزه در آبان 1400با توجه به نگرش محتاطانه مردم نسبت به حضور در مراکز عمومی که پدیده‌ای جهانی بود، قطعا حجم بازدیدها بسیار با گذشته متفاوت بود، ما باید به راهکارهای جدید در جذب مخاطب و اجرای فعالیت‌ها و برنامه‌های تعاملی فکر می‌کردیم، راهکارهایی جذاب با رعایت تمامی نکات بهداشتی برای سلامت جسمی و روحی مخاطبان و دادن اطمینان‌های لازم به خانواده‌ها برای حضور در مکانی عمومی سربسته بدور از آلودگی.
به خاطر دارم از سوالاتی که بارها در این دوره پرسیده می‌‍شد این بود، چند نفر را همزمان در موزه قبول می‌کنید؟ آیا محدودیتی در پذیرش دارید؟ آیا زدن ماسک و استفاده از مواد ضدعفونی کننده آنجا اجباری است؟ الان چند نفر در موزه هستند؟ فکر می‌کنید کدام روزها یا کدام ساعت خلوت‌تر است؟، ... با توجه به این شرایط می‌توانم بگویم استقبال به لحاظ کمی خوب نبوده، اما به لحاظ کیفی خوب بوده. زیرا بازدیدهای چند باره خانواده‌ها از موزه نشان می‌دهد، خانواده‌های بسیاری همچون ما باور دارند حضور کودکان و نوجوانان‌شان در یک مرکز فرهنگی مانند موزه کودکی ایرانک، یکی از راه‌های رسیدن به یک «حال خوب» است، برای رهایی از این رخوت و محنت چند ساله‌ای که به جان کوچک و بزرگ افتاده است. کمااینکه شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) نیز شعار جهانی امسال(2023) روز میراث فرهنگی و موزه‌ها را «موزه، پایداری و حال خوب» تعیین کرده است و همه‌ی موزه‌ها همچون ما تلاش خواهند کرد تمام برنامه‌ها و فعالیت‌های موزه را برای تحقق این شعار به کار گیرند.
- آیا نمونه هایی از نظر مردم را می توانید برای مخاطبان ما هم بگویید؟
نظرات بسیاری در این مدت در دفتر یادمان موزه نوشته شده است. از آنجایی که بازدیدکنندگان بیشتر حس خود را از بودن در موزه نوشته‌اند من ترجیح می‌دهم به آن‌ها دلنوشته بگویم:
با بچه دو ساله‌ام بازدید از موزه و قصه‌گویی را تجربه کردم. قدردان تلاش و فضای گرم و مهر شما هستم. همیشه در برنامه‌های روتین در کنار شما هستیم.
من کودک دهه پنجاه کلی لذت بردم از این فضای نوستالژیک و زیبای هنری ادبی، درود به شما دوستان برای برگزاری چنین مجموعه‌ای، بسیار عالی.
با سلام و تشکر از این همه سلیقه و زیبایی. برای من خیلی جالب بود و نوستالژیک. من متولد 1344 هستم و بسیار خوشم آمد. پرسنل بسیار خوشرو و خوش برخورد بودند. بابت دیشب هم که ساعت 11 شب زنگ زدم عذرخواهی می‌کنم (ایشان شب قبل به محض اطلاع از وجود چنین موزه‌ای بدون توجه به ساعت به تلفن همراه موزه زنگ زدند که اطلاعات بیشتری بگیرند و البته پاسخ هم گرفتند)
با سلام، مجموعه‌ای فاخر و زیبا که با ذوق و انرژی همکاران ارجمند، جلوه‌ای کم نظیر از اصالت و شکوه هنر آموزش و پرورش انسانی را ارائه نموده است. از مدیریت و تمامی پرسنل این مجموعه کمال قدردانی را دارم و به امید دیدار مجدد. که حتما خواهم آمد و دیگران را دعوت خواهم کرد. پایدار و سربلند باشید.
اگر امروز صدای کودکان‌مان را بشنویم، فردای آن‌ها زیباتر خواهد بود. ممنون که کودکی را به مثابه مقوله در حال شدن نمی‌نگرید و بودن اکنون‌شان را ارج می‌نهید. سپاس‌گزار مهرتان و تلاش‌تان هستیم.
نیکا 2.5 ساله برای اولین بار از میمه اصفهان به موزه آمد و خیلی اینجا را دوست داشت.
با سپاس از مسئولین موزه کودکی ایرانک. سپاس ویژه برای نظم و اطلاع‌رسانی و بیان شفاف همکاران. واقعا جالب بود و از حد انتظار دانش‌آموزان و همکاران فرهنگی دبستان آذردخت بیشتر بود. خیلی لذت بردیم و استفاده کردیم و گذری به کودکی‌های خودمون زدیم.
سلام و درود. ممنون از تمام زحمات، واقعا عالی بود و زحمت کشیدید. من نمونه‌ای از موزه حمل و نقل کودکان در مونیخ آلمان را دیده بودم. کار و زحمت شما بسیار عالی بود و قابل تقدیر بود. امیدوارم ما و کودکمانمان قدردان این زحمات باشند.
سلام و خسته نباشید. من موزه‌های بسیاری را دیدم چه در اقصی نقاط ایران و چه در اروپا و کشورهای دیگر. بازدید اخیرم از لوور پاریس هم خود گواه بر داشتن حق نظرم در این زمینه است. البته که این موزه قابل قیاس با لوور نیست. ولی تلاش‌های شما بسیار بسیارقابل ستایش است و باورنکردنی. امیدوارم که در اشاعه فرهنگ و هنر این سرزمین همواره پویا و پر تلاش باشید.
.... و البته کودکانی که سواد نوشتاری نداشتند اما نظر خود را با نقاشی چیزی که در موزه دیده بودند و برایشان جالب بود در دفتر یادمان موزه ثبت کردند.
منتظر ادامه‌ی این گفتوگو باشید...
