وضعیّت آب‌وهوایی در حال دگرگونی، به این معناست که فراوانی رخدادهای شدید آب‌وهوایی، مانند امواج هوای گرم، سیل، توفان‌های سهمگین و آتش‌سوزی‌های گستردهٔ طبیعی، رویدادی عادی شده است. با افزایشِ انتشار و تجمع گازهای گلخانه‌ای، گرمای روی زمین و اقیانوس‌ها رو به افزایش است، سطح آب دریاها افزوده می‌شوند و میزان برف و یخ رو به کاهش است. شوربختانه آسیب اصلی دگرگونی‌های آب‌وهوایی به کودکان و نوجوانان وارد می‌شود و این روند در آینده نیز ادامه خواهد داشت.
پزشکان تأثیرهای جدیِ گرمای جهان بر سلامت کودکان را می‌بینند و نگران هستند که این موضوع، روند انجام شده در راستای کاهش جهانی مرگ و میر کودکان در ۲۵ سال گذشته را به عقب برگرداند. همچنین، کودکان در برابر خطر و آسیب مشکلاتِ سلامت روان، مانند افسردگی و اضطراب، بر اثر فاجعه‌های ناگوار طبیعی ناشی از دگرگونی‌های آب‌وهوایی هستند.
در بررسیِ «یونیسف» از کودکان و نوجوانان نه تا هجده سال در چهارده کشور، نشان داده شد که آنان عمیقاً نگران مسائل جهانی مانند دگرگونی‌های آب‌وهوایی هستند که آن‌ها و هم‌سن و سالان‌شان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. کودکان و نوجوانان همهٔ کشورهای جهان، احساس می‌کنند نادیده گرفته شده‌اند، زیرا نه صدای آن‌ها شنیده می‌شود و نه کسی به دیدگاه‌های آنان توجه می‌کند.
گوناگونی زیست‌محیطی[۱]
با توجه به سهمگین بودن این چالش آب‌وهوایی، سهم اندکی که در ادبیات داستانی کودکان و نوجوانان به وضعیت آب‌وهوایی در حال تغییر اختصاص می‌یابد، مایهٔ شگفتی است. بخش انتشارات کودکان و نوجوانان باشتاب رو به گسترش است. در سال ۲۰۱۶، مجموع فروش کتاب‌های کودکان و نوجوانان در بریتانیا، با فروش ۳۶۵ میلیون پوند، شانزده درصد افزایش داشت. فروش جهانی کتاب‌های کودکان و نوجوانان، همواره در همهٔ گروه‌های سنی افزایش یافته است.
برخی از کتاب‌های تصویری، دگرگونی‌های آب‌وهوایی را به‌خوبی توضیح می‌دهند (مانند «اتوبوس مدرسهٔ جادویی و تغییرهای آب‌وهوایی»[۲] نوشته «جوان کول»[۳] و «بروس دگن»[۴]). همچنین بسیاری از رمان‌های جوانان، به شکل ویژه‌ای ویران‌شهرهای آب‌وهوایی آینده را به تصویر می‌کِشند (مانند «دفترچهٔ خاطرات کربن»[۵] نوشته «ساچی لوید»[۶]. اما کتاب‌های داستانی اندکی برای کودکان هشت تا یازده سال هست که به این موضوع پرداخته باشد.
به باور من، کمبود گوناگونی زیست محیطی در ادبیات کودکان، به اندازهٔ گفت‌وگو دربارهٔ کمبود گوناگونی فرهنگی و اجتماعی مهم است. به هر حال، کودکان در آینده مسئول نگه‌داری از سیارهٔ آسیب‌پذیر ما خواهند بود، از این رو، دانش و در جریان بودن آن‌ها کاملاً ضروری است.
داستان‌ها نه‌تنها توانایی خواندن و نوشتن کودکان را تقویت می‌کنند، بلکه همچنین بیانگر باورها، گرایش‌ها و هنجارهای اجتماعی هستند که سرانجام، تصور کودکان از واقعیت را پدید می‌آورند. داستان‌ها به کودکان فرصت می‌دهند تا از جایگاه ضعف به جایگاه ممکن بودن حرکت کنند. کودکان از راه داستان، با زندگی در جهان داستانیِ شخصیت‌هایی که دوست دارند، چشم‌اندازها و رویدادهای گوناگون بیرون از دانسته‌های‌شان را می‌توانند کاوش کنند.
کودکان به کمک ادبیات، درکشان را از مسائل جهانی، بهتر می‌توانند رشد دهند و به پرسش‌های مهم دربارهٔ وجودشان در این جهان بیندیشند. همچنین ترکیب ساختارهای روایی با اطلاعات واقعی، کودکان را به آن‌سوی صفحه‌های کتاب می‌تواند ببرد. این موضوع به آن‌ها این توانایی را می‌دهد که درکشان را از مفاهیم دشوار علمی، مانند تغییرهای آب‌وهوایی، گسترش دهند.
سربازان زمین[۷]
هنگامی که کودکان درگیر جهانِ نوشته‌ها می‌شوند، برای تغییر در جهان واقعی می‌توانند انگیزه پیدا کنند. این همان کاری است که گروهی از کودکان پرتغالی، پس از آن که سوختن منطقه‌ای از کشورشان را در پی ناگوارترین جنگل‌سوزی تاریخ آن کشور دیدند، انجام می‌دهند. آتش‌سوزی‌هایی که در کشور پرتغال در ماه ژوئن ۲۰۱۷ رخ داد و جان بیش از شصت انسان را گرفت. این آتش‌سوزی‌ها با تغییرهای آب‌وهوایی پیوند داشته‌اند. اکنون این کودکان به‌دنبال گردآوری بودجه‌ای هستند تا پروندهٔ دگرگونی‌های آب‌وهوایی مهمی را به دادگاهِ اروپایی حقوق بشر بتوانند ببرند، با این ادعا که ناتوانی آمریکا در مهار تغییرهای آب‌وهوایی حق زندگی آن‌ها را به خطر می‌اندازد.
هنگامی که تصمیم گرفتم نخستین رمان خود را برای کودکان بنویسم، هرگز نمی‌خواستم کتابی با بن‌مایه زیست‌محیطی باشد. اما با توجه به این که من پژوهشگر محیط زیست هستم، به نظر می‌رسد که طبیعی‌ترین کار ممکن همین بود. دستاورد کار، «بابای من، سرباز زمین»[۸] است؛ داستانی بامزه دربارهٔ پیوند میان پدر و پسرش به نام «هیرو»[۹] که پس از مرگ مادرش از هم دور افتاده‌اند. یک روز پدر دچار پیشامدی عجیب‌وغریب می‌شود و هنگامی که بیدار می‌شود، ادعا می‌کند یک سرباز زمین است و برای محافظت از مادر زمین فرستاده شده است. این موضوع، هیرو را به جهانی که پیاپی عجیب‌تر و ترسناک‌تر می‌شود، می‌برد.
دگرگونی‌های آب‌وهوایی، موضوعی «آخرالزّمانی» و سیاه‌تر از آن است که در یک داستان بتوان به بحث گذاشت و بر آن چیره شد. من آن را موضوع اصلی کتابم قرار ندادم، اما در سراسر این کتاب، از وضعیت آب‌وهوایی در حال تغییر، در بن‌مایهٔ نهفته کمک گرفتم. شخصیت «سرباز زمین» دیدگاهی متفاوت در پیوند ما با جهان طبیعی ارائه می‌دهد. در پایان کتاب، خوانندگان تشویق می‌شوند که به این گروه بپیوندند و سرباز زمین بشوند. امیدوارم با داشتن رویکرد شوخ‌طبعانه به موضوعی جدی در این کتاب، نه‌تنها کودکان و نوجوانان را بتوانم مجذوب و سرگرم کنم، بلکه الهام‌بخش آن‌ها باشم که ورای کتاب نیز بیندیشند. کاری که «مگان هربرت»[۱۰]، نویسنده و تصویرگر، با همکاری اقلیم‌شناس «مایکل من»[۱۱] برای کتاب تصویری «بدخُلقی که جهان را نجات داد»[۱۲]، انجام داده‌اند. (پروژه‌ای که با بودجه همگانی انجام شد.)
ما نیاز داریم کودکان به سیارهٔ زمین اهمیت دهند، زیرا آن‌ها باید چالش آب‌وهوایی پیش روی‌شان را بر عهده بگیرند. داستان‌گویی در افزایش آگاهی و الهام‌بخشیدن به کودکان و نوجوانان برای آن که وارد عمل شوند و نسل بعدی، سربازان زمین شوند، می‌تواند نقش داشته باشد.
در ادامه می‌توانید معرفی کتاب‌هایی درباره زمین و آب و هوا را بخوانید:
خرس خشمگین از گرمایش زمین
چرا باید نگران کره زمین باشیم؟
ما اینجا زندگی می‌کنیم
به راستی سبز باشید
تغییر اقلیم
به خاطر خرس‌های قطبی
من و زمین
آلودگی شیمیایی
مصرف عاقلانه انرژی (زمین ما)
جزیره‌ی انرژی
زیستگاه خرس قطبی (داستانی درباره گرم شدن زمین)
پی‌نوشت:
- Environmental diversity
- The Magic School Bus and Climate Change
- Joanne Cole
- Bruce Degen
- Carbon Diaries
- Saci Lloyd
- Earth warriors
- My Dad, the Earth Warrior
- Hero
- Megan Herbert
- Michael Mann
- The Tantrum that Saved the World