درباره جایزه هانس کریستین اندرسن
ادبیات کودک و نوجوان گونه‌ای از ادبیات است که جداسازی آن از بخش‌های دیگر ادبیات با سن مخاطبان آن انجام می‌شود. این گونه ادبی هنگامی پدید آمد که بزرگسالان متوجه شدند کودکان و نوجوانان به سبب گنجایش‌های شناختی و ویژگی‌های رشدی خود، آمادگی پذیرش متن‌های سنگین را ندارند و به متن‌هایی نیاز دارند که پاسخگوی دوره رشد آن‌ها باشد.
از اولین نویسندگان و یا به تعبیری نخستین نویسنده‌ای که در جهان به گونه‌ای حرفه‌ای به ادبیات کودکان پرداخت، هانس کریستین اندرسن دانمارکی است. او از افسانه‌های عامیانه و پریان استفاده کرد و با بازآفرینی آن‌ها گونه‌ای افسانه‌ای معروف به افسانه‌های نو را پدید آورد. از این پس افرادی به این سمت روی آوردند که برای کودکان داستان می‌نوشتند و نام خود را بر روی آن می‌گذاشتند.
اما از سده نوزدهم میلادی بود که این پیشینه در جهان غرب رسمیت یافت. «آلیس در سرزمین عجایب»، یکی از خیال‌پردازی‌های لوئیس کارول را که در حقیقت ریاضی‌دان بود، در تاریخ ادبیات کودکان جهان برجسته ساخت. در سده بیستم، این نویسندگان ادبیات کودک به جریانی شناخته‌شده تبدیل شدند. این پدیده نه تنها در کشورهای پیشرفته آمریکایی و اروپایی که به تدریج به کشورهای آسیایی مانند چین، ژاپن، هند، ترکیه و ایران رسید.
مقدمه‌ای بر تاریخچه ادبیات کودکان
تعیین تاریخ ادبیات کودکان به معنای معمولی که در اذهان مردم جای گرفته، کار به ظاهر ساده‌ای به نظر می‌رسد، در صورتی که چنین نیست. اما شاید می‌توان گفت که قرن هفده میلادی را آغازی برای تألیف کتاب‌های کودکان دانست.
در سال ۱۷۶۲ میلادی، «ژان ژاک روسو» در فرانسه کتاب معروف «امیل» را منتشر کرد. عده‌ای، انتشار امیل را آغازگر تحولات عمیقی در زمینه ادبیات کودکان می‌دانند. قرن هجدهم، قرن مهمی در ادبیات کودک بود. در این قرن اقدامات مهم و مؤثری در این زمینه انجام شد. افکار مردم متحول شد و تغییرات اساسی در نظرات مردم نسبت به ادبیات کودک به وجود آمد. در هر سرزمینی، یک تعداد نویسنده به جمع‌آوری افسانه‌ها و داستان‌های عامیانه کشور خودشان پرداختند.
اما ادبیات کودک به مفهوم امروزه و آن چه به آن استناد می‌کنیم، وجود نداشت. تا اینکه در قرن نوزدهم میلادی، کسی وارد این حوزه از ادبیات کودک شد که بعدها به عنوان «پدر ادبیات کودکان» شناخته‌شد. این فرد کسی نبود جز هانس کریستین اندرسن. او داستان‌هایی در سبک متفاوت نوشت و مفهوم ادبیات کودک را به معنای واقعی پایه‌گذاری کرد. داستان‌های اندرسن از افسانه‌های عامیانه الهام گرفته است. اما آنچه آثار او را جاودان و ماندگار کرده است، تخیل بسیار قوی او، هنر پردازش و آفرینش قصه‌ها، و از همه مهم‌تر احترام عمیق نسبت به اصالت نیکی و محبت در ذات انسان‌هاست. وی قبل از مرگش، با یک آهنگساز درباره موزیک مراسم تدفینش صحبت کرده و چنین گفته بود:
«بیشتر کسانی‌که در مراسم تدفین، مرا بدرقه خواهند کرد کودکان هستند؛ ضربات موسیقی را برای قدم‌های کوچک‌شان هماهنگ کن!»
آغاز به کار جایزه هانس کریستین اندرسن
جایزه هانس کریستین از سال ۱۹۵۶ رسمیت یافت. این جایزه معتبر جهانی هر دو سال یک‌بار و با هدف ارتقای کیفی ادبیات کودکان جهان توسط دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) برگزار می‌شود. در هر دوره، مجموعه آثار یک نویسنده و یک تصویرگر از بین آثار رسیده از سرتاسر جهان، برنده پلاک و لوح جایزه هانس کریستین اندرسن می‌شوند. این جایزه مهم‌ترین و باارزش‌ترین جایزه ادبیات کودکان در جهان است.
از آغاز شروع‌به‌کار، این جایزه به مجموعه آثار یک نویسنده تعلق می‌گرفت. ده سال بعد، نیازی در این زمینه احساس شد که نام تصویرگران در داستان‌های جایزه گرفته شده خالی است. از این‌رو جایزه مجموعه آثار یک تصویرگر نیز از سال ۱۹۶۶ به آن اضافه شد. نامزدهای جایزه اندسن، از سوی دفاتر ملی کاندید می‌شوند و داوران بین‌المللی که از کارشناسان برجسته ادبیات کودکان هستند، برندگان این جایزه را از میان نامزدهای معرفی‌شده بر می‌گزینند.
مارگریت دوم، ملکه دانمارک، حامی و مشوق ویژه این جایزه است. پشتیبان مالی برنامه‌های جایزه اندرسن تا سال ۲۰۰۸ میلادی، شرکت نیسان موتور ژاپن و از سال ۲۰۰۹ جزیره «نامی» در کره جنوبی است. جزیره «نامی» متعلق به خانواده «مین» واقع در رودخانه بوکانگانگ در کره جنوبی، با تأمین هزینه مالی این جوایز تا سال ۲۰۱۸ موافقت کرده است. در این جزیره، جشنواره «نیمبوک» کودکان، هر ساله بازیگران و هنرمندان سراسر جهان را به این جزیره دعوت می‌کند. این جزیره دارای یک مرکز مطالعات زیست‌محیطی، مرکز هنرمندان و کلبه‌های کوچک زیبایی است و کتابخانه‌های کوچک طبیعی در سراسر این جزیره پراکنده است که یکی از دیدنی‌ترین مکان‌های دنیا برای کودکان و بزرگسالان برای رویارویی با کتاب به شمار می‌رود. مجری این طرح «وو هیون کانگ» است که خود تصویرگر، طراح و نویسنده آثاری برای کودکان است.
معیارهای شاخص برای داوری جایزه نوبل کوچک
داوران بین‌المللی و کارشناسان برجسته ادبیات کودک، شاخصه‌هایی برای برگزیدگان دارند. از دیدگاه آنان، آثاری شایسته دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن می‌شوند که معیارهای زیر را دارا باشند:
۱. کیفیت بالای زیبایی‌شناختی آثار نویسنده و تصویرگر
۲. در نظرگرفتن مخاطب کودک
۳. خلاقیت و نوآوری و اصالت
۴. داشتن سهم جاودان در ادبیات کودکان جهان
داوران از شیوه‌های ابتکاری و خلاق در روایت‌گری، داستان‌های تاریخی، تفکر نوین، صلح و دوستی برای کودکان و دوری از جنگ‌طلبی، استقبال می‌کنند. نویسندگان و تصویرگرانی از جانب «IBBY» معرفی می‌شوند که کارشان تداوم داشته باشد و نگاهی انسانی در آثارشان به چشم بخورد. همه این ویژگی‌ها باعث راه‌یابی آثار رسیده به مرحله نهایی می‌شوند.
انتخاب نویسندگان و تصویرگران ممتاز برنده جایزه اندرسن تا سال ۲۰۰۲ به عهده هیئتی از داوران بین‌المللی بود که همگی در زمینه ادبیات کودکان و نوجوانان (تألیف و تصویر) صاحب‌نظر بودند. از سال ۲۰۰۲ هیأت داوران به دو بخش مجزا تقسیم شد: بخشی، مسئول داوری تصویر شده و بخشی در کار داوری تألیف مشغول شدند.
برگزیدگان جایزه در سه دوره اخیر
در سال ۲۰۱۲، ماریا ترزا آندروتو، نویسنده اهل آرژانتین در بخش تألیف و پیتر سیس از کشور چک، در بخش تصویرگری برگزیده شدند. هیئت داوران، علت اعطای جایزه به خانم ماریا را توانایی در آفرینش آثار با تمرکزی ویژه بر زیبایی‌شناسی دانستند موضوع کتاب‌های او گوناگون است؛ از مهاجرت، دنیاهای درونی انسان‌ها، نابرابری تا عشق، فقر، خشونت و فعالیت‌های سیاسی می‌باشد.
در سال ۲۰۱۴، هیئت داوران، ناهوکو اوهاشی، نویسنده ژاپنی را از بین نامزدهای بیست و هشت کشور (در بخش تألیف) به عنوان برنده اعلام کردند و در ذکر دلایل این انتخاب به این نکته اشاره کردند که: ناکوهو اوهاشی از زاویه دید انسان‌شناسی فرهنگی داستان‌های فانتزی خود را خلق می‌کند. از نظر او انسان‌های سراسر جهان تنها در یک چیز با هم مشترکند و آن عشق به قصه‌گویی است. او در آثار خود به مضامینی چون وظیفه‌شناسی، فداکاری، سرنوشت و شرافت انسانی می‌پردازد و برای خلق دنیای فانتزی آثارش تاریخ سده‌های میانه ژاپن را با تخیل خویش می‌آمیزد. محتوای اثر او به یک عرصه جغرافیایی و یا اساطیری محدود نمی‌شود.
همچنین در این دوره، راجر ملو، تصویرگر برزیلی را از بین نامزدهای سی کشور (در بخش تصویر) برگزیده شد.
هیئت داوران جایزه اندرسن، در سال ۲۰۱۶، برندگان این دوره خود را طی نشستی در نمایشگاه بلونیا معرفی کرد. نویسنده برنده این دوره، کائو ونزوآن از کشور چین و تصویرگر برنده، روترات سوزانه برنر از کشور آلمان اعلام شد.
جایزه «لیست افتخار»؛ جایزه‌ای همراه نوبل کوچک
علاوه بر جایزه اصلی، «IBBY» هر ساله فهرستی افتخاری نیز منتشر می‌کند که شامل آثار برجسته در تألیف، طراحی و ترجمه است و بیشتر به طرح‌ریزی‌های پیچیده، فرهنگ عامه و آمیختن سنت‌ها و رسوم و مدرنیته و…. توجه می‌کند. این جایزه ادبی در سال ۲۰۱۰ میلادی پایه‌گذاری شد. این جایزه به جایزه بین المللی هانس کریستین اندرسن که به نویسندگان و تصویرگران کتاب‌های کودک اهدا می‌شود، ربطی ندارد.
معمولاً این جایزه ادبی هر دو سال یک بار به نویسنده در قید حیاتی که آثارش به داستان‌ها و آثار اندرسن شباهت دارد، تعلق می‌گیرد. گرچه این جایزه تا سال ۲۰۱۰ بنیان نهاده نشده بود، اما «پائولو کوئیلو» در سال ۲۰۰۷ اولین نویسنده‌ای بود که این جایزه را دریافت کرد؛ در این سال کوئیلو جایزه افتخاری را از مسئولان شهر ادنسه دریافت کرد و برگزارکنندگان این مراسم از این جایزه استقبال کردند و تصمیم گرفتند این مراسم را هر دو سال یک بار برگزار کنند. این جایزه که نام خود را از اندرسن گرفته است، به برگزیدگان خود، جایزه نقدی ۵۰۰ هزار کرونی را (معادل ۷۱ هزار دلار) به همراه تندیس برنزی «جوجه اردک زشت» تقدیم می‌کند.
جی. کی. رولینگ، نویسنده معروف و خالق داستان‌های جادوگری مجموعه «هری پاتر»، از دیگر برندگانی است که در سال ۲۰۱۰، این جایزه ۵۰۰ هزار کرونی را به دست‌آورد. او درحالی که این جایزه را دریافت می‌کرد، گفت: «او فروتن و عمیق بود. هانس کریستین اندرسن نویسنده‌ای است که من به او احترام می‌گذارم؛ شخصیت‌های اندرسن، فنا ناپذیر، ابدی و قابل ستایش‌ند.» این جایزه به رولینگ، به خاطر خلق شخصیت‌هایی چون هری پاتر، هاگرید و دامبلدور داده شد.
در سال ۲۰۱۵، هاروکی موراکامی مفتخر به دریافت این جایزه شد. هیئت داوران، این جایزه را به خاطر «آمیزه جسورانه روایت کلاسیک، فرهنگ عامه، سنت و رسوم ژاپنی، رئالیسم رؤیا مانند و مباحث فلسفی» به موراکامی اهدا کردند و او را برگزیده سال ۲۰۱۵ اعلام کردند.
سهم ادبیات کودک و نوجوان ایران از نوبل کوچک
تنها برنده ایرانی این جایزه جهانی، فرشید مثقالی تصویرگر نامدار و به خاطر تصویرگری داستان «ماهی‌سیاه کوچولو» است. مجموعه آثار او در سال ۱۹۷۴ میلادی، این جایزه را از آن خود کرد. هوشنگ مرادی کرمانی نیز در سال ۱۹۹۲ از سوی هیئت داوران این جایزه مورد تشویق قرار گرفت. او در سال ۲۰۱۴ بار دیگر از سوی ایران نامزد دریافت این جایزه شد. همچنین محمدرضا یوسفی در سال ۲۰۰۰، محمدهادی محمدی در سال ۲۰۰۶ و احمدرضا احمدی در سال ۲۰۱۰ در بخش نویسندگان و نسرین خسروی در سال ۲۰۰۲، محمد علی بنی‌اسدی در سال ۲۰۱۲ و پژمان رحیمی‌زاده در سال ۲۰۱۶ در بخش تصویرگران کاندیدای دریافت این جایزه شدند که گرچه احمد رضا احمدی، محمد علی بنی اسدی و پژمان رحیمی زاده به جمع پنج کاندیدای فینالیست راه یافتند، اما موفق به دریافت جایزه نشدند.
همچنین از ایران تاکنون، توران میرهادی (۱۹۷۸، ۱۹۷۶، ۱۹۸۸، ۱۹۸۶)، ثریا قزل ایاغ (۱۹۹۲)، منصوره راعی (۱۹۹۸، ۲۰۰۰)، زهره قایینی (۲۰۰۲، ۲۰۰۴)، پرناز نیری (۲۰۰۶) و سحر ترهنده (۲۰۱۲) عضو هیئت داوران بوده‌اند. زهره قایینی سرپرست موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان و عضو شورای کتاب کودک ایران در سال ۲۰۰۸ و ۲۰۱۰ در جایگاه رئیس هیئت داوران این جایزه قرار گرفت. همچنین در آخرین دوره این جایزه در سال ۲۰۱۶، شهره یوسفی از متخصصان شورای کتاب کودک، یکی از اعضاء هیئت‌داوران بین‌المللی جایزه بود.
