مقدمه
یکی از مفاهیم کلیدی در آموزش خواندن در دوران کودکی، «سواد شکوفایی» (Emergent Literacy) است — یعنی آن مجموعه مهارت‌ها، مفاهیم و نگرش‌هایی که کودک قبل از خواندن رسمی کسب می‌کند و زمینه‌ساز ورود او به دنیای خواندن و نوشتن است. (Social Sci LibreTexts)
در این رویکرد، خواندن به‌عنوان یک فرآیند اجتماعی و تعاملی دیده می‌شود که کودک و محیط پیرامونش (والد، مربی، کتاب‌ها، فضاهای خواندن) با هم نقش دارند. (viva.pressbooks.pub)
مدل‌های مختلف کتابخوانی برای کودک، نحوه تعامل کودک با کتاب را در سطوح متفاوت ارائه می‌دهند — از ساده‌ترین (مشاهده تصویر) تا پیچیده‌ترین (کتاب‌درمانی، خلاقیت در بازگویی) — و هر مدل اهداف، مزایا و شرایط خاص خود دارد.
در این مقاله، ما این مدل‌ها را بر پایه‌ی ترتیب رشدمدار پیشنهادی که قبلاً تنظیم کردیم مرور می‌کنیم، به همراه شرح، منابع و نمونه‌های کاربردی.
مدل‌ها به ترتیب رشدمدار
ترتیب پیشنهادی:
۱. خواندن با تکیه بر تصویر
۲. خواندن چندحسی
۳. بلندخوانی
۴. خواندن مشارکتی
۵. خواندن تعاملی (گفت‌وگومحور)
۶. خواندن گروهی
۷. شنیدن کتاب
۸. خواندن دیجیتال
۹. خواندن فردی
۱۰. نمایش داستانی
۱۱. بازگویی و خواندن خلاق
۱۲. کتاب‌درمانی
در ادامه، مدل‌ها را یک به یک بررسی می‌کنم.
۱. خواندن با تکیه بر تصویر (Picture Walk / Picture Reading)
تعریف و رویکرد
در این مدل، کودک — پیش از خواندن متن یا حتی بدون متن — صفحات کتاب را مرور می‌کند و فقط بر اساس تصاویر، روایت ممکن داستان را حدس می‌زند یا بازگو می‌کند. این کار از کودکان می‌خواهد که از مهارت پیش‌بینی، استنتاج و مشاهده استفاده کنند.
نقش و مزایا
- تقویت مهارت مشاهده و دقت به جزییات تصاویر
- استفاده از دانش جهان واقعی کودک برای حدس زدن داستان
- فعال کردن پیش‌خواندن و مهارت پیش‌بینی
- فراهم کردن راهی برای کودکانی که هنوز توانایی خواندن کامل متن را ندارند
- از آنجا که کودک «معنا» را از تصویر استخراج می‌کند، حس کنجکاوی و مشارکت افزایش می‌یابد
منابع و دلایل علمی
مفهوم نگاه کردن به تصاویر به عنوان بخشی از سواد شکوفایی در ادبیات سواد اولیه به کرات مورد تأکید قرار گرفته است: کودکان قبل از آنکه به خواندن متن بپردازند، «زبان بصری» را می‌آموزند و از آن به عنوان یک پل به دنیای متنی استفاده می‌کنند. (literacyforallinstruction.ca)
در متون آموزشی معلمان و مربیان خواندن با کودکان، رویکردهایی پیشنهاد می‌شود که تصویر را به بحث تبدیل کنند: «چه چیزی در این تصویر می‌بینی؟»، «فکر می‌کنی در صفحه بعد چه اتفاقی می‌افتد؟» (Victoria Government)
نمونه کاربردی
- مربی یا والد کتابی تصویری بدون متن را برای کودک باز می‌کند و می‌گوید: «به این صفحه نگاه کن، چه چیزی می‌بیینی؟»
- کودک جزئیات را نام می‌برد، حدس می‌زند داستان چیست.
- مربی از او می‌پرسد: «فکر می‌کنی در صفحه بعد چه می‌شود؟»
- بعد از حدس، متن خوانده می‌شود و کودک تطبیق بین حدس و متن را بررسی می‌کند.
۲. خواندن چندحسی (Multisensory Reading)
تعریف و رویکرد
در این مدل، تجربه خواندن صرفاً به دیدن تصویر و خواندن متن محدود نمی‌شود؛ بلکه ابزارهای حسی مانند لمس، صدا، حرکت، بو (در کتاب‌های ویژه)، و تعامل چندحسی وارد فرآیند می‌شوند. به‌ویژه برای کودکان نوپا، پیش‌دبستانی یا کودکان دارای نیازهای ویژه، این رویکرد اهمیت دارد.
نقش و مزایا
- تقویت ارتباط حسی کودک با کتاب
- افزایش انگیزه و درگیری بیشتر کودک با کتاب
- کمک به تثبیت مفاهیم زبانی و تصویری
- تنوع و جذابیت بیشتر تجربه خواندن
- کمک به کودکانی که در یادگیری متن، کندتر عمل می‌کنند
منابع و دلایل علمی
در نظریه‌های سواد شکوفایی و برنامه‌های آموزش زودهنگام، استفاده از روش‌های چندحسی به عنوان حمایتی برای کودکان جوان یا با نیاز ویژه توصیه شده است. (اگرچه این حوزه در ادبیات کودکان کمتر به‌صورت مدل مستقل مطالعه شده، اما در زمینه‌های تدریس خواندن و روش‌های اصلاح خواندن کاربردی است.)
در مطالعات مربوط به «یادگیری از طریق ابزارهای حسی» و روش «لمسی + دیداری» نیز شاهد تأکید بر ترکیب حواس مختلف برای تثبیت یادگیری هستیم.
نمونه کاربردی
- کتاب‌هایی که صفحاتشان پارچه‌ای یا با بافت متفاوت‌اند: کودک می‌تواند لمس کند، حس کند
- صداهای ضبط‌شده همراه با تصویر
- فعالیت‌های همراه کتاب: کودک با ابزارهایی که در کتاب معرفی شده‌اند، تعامل می‌کند (مثلاً استفاده از قطعه‌های کوچک اسباب‌بازی مطابق تصویر کتاب)
- مربی می‌تواند بگوید: «بیا با انگشتت این بخش را لمس کن و بگو چه احساسی داری»
۳. بلندخوانی (Reading Aloud)
تعریف و رویکرد
در روش بلندخوانی، بزرگسال (والد، مربی یا معلم) کتاب را با صدای بلند برای کودک می‌خواند، با لحن، مکث، تأکید و حس. کودک شنونده است، اما تمرکز بیشتر بر تجربه شنیدن، لذت از زبان و تعامل حسی با داستان است.
نقش و مزایا
- ایجاد پیوند عاطفی میان کودک و بزرگسال
- فراهم کردن فرصت برای شنیدن واژگان غنی‌تر، جملات پیچیده‌تر
- آشنایی با اصوات زبان، ریتم و آهنگ زبان نوشتار
- افزایش علاقه و انگیزه به کتاب و خواندن
- فراهم آوردن زمینه برای پرسش و گفت‌وگو درباره‌ی داستان
منابع و شواهد علمی
در آموزش خواندن کودکان، بلندخوانی یکی از پایه‌های اصلی ترویج سواد شکوفایی شناخته می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که کودکان که به طور منظم برای آنان بلندخوانی می‌شود، در توان واژگاهی و درک مطلب عملکرد بهتری دارند. (Victoria Government)
مطالعه‌ای در زمینه‌ی Dialogic Reading توضیح می‌دهد که بلندخوانی وقتی به تعامل تبدیل شود (پرسش، گفتگو) اثربخشی بیشتری دارد. (Reading Rockets)
نمونه کاربردی
- والد یا مربی بر اساس سلیقه کودک یک کتاب مناسب انتخاب می‌کند
- هنگام خواندن از تغییر لحن، مکث برای تأکید و ایجاد انتظار استفاده می‌کند
- بعد از هر صفحه یا هر چند صفحه، توقف می‌کند و از کودک می‌پرسد: «فکر می‌کنی چه اتفاقی می‌افتد؟»، «چرا شخصیت این کار را کرد؟»
- بعد از خواندن کتاب، کودک و بزرگسال درباره‌ی داستان گفتگو می‌کنند
۴. خواندن مشارکتی (Shared Reading)
تعریف و رویکرد
در خواندن مشارکتی، کودک و بزرگسال در کنار هم متن را دنبال می‌کنند. معمولاً بزرگسال جمله‌ای یا بخشی از داستان را می‌خواند و کودک آن را تکرار یا ادامه می‌دهد. این شیوه میان بلندخوانی و خواندن مستقل قرار دارد و به تدریج کودک را به سمت خواندن مستقل هدایت می‌کند.
نقش و مزایا
- آشنایی کودک با ساختار متن و شیوه‌ی حرکت چشم بر روی صفحه
- تقویت مهارت‌های آوایی و شناختی (مانند تشخیص کلمه و واج)
- افزایش اعتمادبه‌نفس و حس مشارکت در فرایند خواندن
- ایجاد فرصت برای تصحیح و یادگیری در کنار بزرگسال
منابع و شواهد علمی
پژوهش‌های Marie Clay و Maria Nikolajeva نشان داده‌اند که این مدل، به‌ویژه در دوران پیش‌دبستانی و آغاز دبستان، نقشی کلیدی در گذار از شنونده‌ی منفعل به خواننده‌ی فعال دارد. این روش در برنامه‌های «Shared Book Experience» و «Reading Recovery» نیز به‌عنوان یکی از موثرترین شیوه‌ها برای رشد مهارت‌های آغازین سواد معرفی شده است.
نمونه کاربردی
- مربی و کودک هر دو کتاب را نگاه می‌کنند.
- مربی با انگشت کلمات را دنبال می‌کند تا کودک حرکت متن را ببیند.
- در جملات کوتاه، از کودک خواسته می‌شود کلمه‌ی پایانی را بگوید یا بخواند.
- پس از هر صفحه، مربی و کودک درباره‌ی رویدادها گفت‌وگو می‌کنند.
۵. خواندن گفت‌وگومحور یا تعاملی (Dialogic / Interactive Reading)
تعریف و رویکرد
در این مدل، خواندن کتاب به فرایندی فعال و گفت‌وگویی تبدیل می‌شود. بزرگسال تنها خواننده نیست، بلکه گفت‌وگو را هدایت می‌کند. او از کودک می‌خواهد تصویر را توصیف کند، حدس بزند، احساسش را بیان کند یا بخش‌هایی را بازگو نماید.
نقش و مزایا
- رشد زبان و واژگان فعال
- پرورش تفکر انتقادی و توان تحلیل
- تقویت مهارت گفتاری و گوش‌سپاری
- درگیر کردن ذهن کودک با ساخت معنا
منابع و شواهد علمی
مدل «Dialogic Reading» نخستین بار در پژوهش‌های Grover Whitehurst (۱۹۸۸) معرفی شد و در دهه‌های بعدی به‌صورت گسترده در برنامه‌های سواد اولیه و کتابخانه‌های عمومی به کار رفت.
آیدن چمبرز در کتاب Tell Me نیز همین ایده را با تمرکز بر «پرسش‌های باز» و «دعوت به گفت‌وگو درباره‌ی کتاب» مطرح کرد.
به گفته‌ی UNESCO (2016)، این شیوه از موثرترین روش‌های تقویت سواد در سال‌های پیش از مدرسه است.
نمونه کاربردی
- بزرگسال پس از خواندن بخشی از کتاب می‌پرسد:
«به نظرت بعد چه می‌شود؟»
«چرا این شخصیت ناراحت شد؟»
«اگر جای او بودی چه می‌کردی؟» - کودک پاسخ می‌دهد و مربی پاسخ را بازتاب می‌دهد تا گفت‌وگو ادامه یابد.
- تأکید بر درست یا غلط بودن پاسخ نیست، بلکه بر تفکر و بیان شخصی کودک است.
۶. خواندن گروهی یا دسته‌جمعی (Group / Choral Reading)
تعریف و رویکرد
در خواندن گروهی، یک کتاب برای چند کودک خوانده می‌شود — در کلاس، کتابخانه یا جمع خانوادگی. کودکان می‌توانند همراه مربی بخوانند، به نوبت بخوانند یا بخش‌هایی را با هم تکرار کنند.
نقش و مزایا
- تقویت مهارت خواندن روان (Fluency)
- تجربه‌ی جمعی از داستان و لذت اجتماعی از خواندن
- تمرین مهارت گوش دادن و همکاری در گروه
- افزایش اعتماد به‌نفس و حضور در جمع
منابع و شواهد علمی
مطالعات در حوزه‌ی «Choral Reading» و «Reader’s Theater» نشان داده‌اند که شرکت در خواندن گروهی، به‌ویژه برای کودکان در حال یادگیری خواندن، باعث بهبود دقت و سرعت خواندن می‌شود. (Rasinski, 2004؛ Children’s Literature, Briefly).
نمونه کاربردی
- مربی داستان را آغاز می‌کند و در جملات کوتاه از کودکان می‌خواهد با او تکرار کنند.
- در پایان داستان، گفت‌وگویی گروهی درباره‌ی احساسات و اتفاقات شکل می‌گیرد.
- می‌توان برای تنوع، نقش‌های ساده‌ای میان کودکان تقسیم کرد تا هرکدام بخشی را بخوانند.
۷. شنیدن کتاب (Audiobook Listening)
تعریف و رویکرد
در این مدل، کودک کتاب را از طریق صدا — از زبان گوینده، موسیقی و افکت‌های صوتی — می‌شنود. شنیدن کتاب می‌تواند فعال (همراه با گفت‌وگو و تصویرسازی ذهنی) یا غیرفعال (برای آرامش یا سرگرمی) باشد.
نقش و مزایا
- تقویت واژگان شنیداری و درک شنیداری
- فراهم‌سازی فرصت خواندن برای کودکانی با اختلال خواندن یا دیداری
- گسترش تخیل و تصویرسازی ذهنی
- ایجاد عادت شنیدن داستان و علاقه به روایت
منابع و شواهد علمی
در گزارش UNESCO (2020) درباره‌ی «خواندن و یادگیری در دوران دیجیتال» تأکید شده است که کتاب‌های شنیداری، به‌ویژه برای کودکانی با نیازهای یادگیری متفاوت، نقش اساسی در عدالت آموزشی دارند.
تحقیقات Nation & Snowling (1997) نیز نشان داده‌اند که شنیدن داستان‌ها می‌تواند ساختار زبانی و نحوه‌ی روایت را در ذهن کودک تثبیت کند.
نمونه کاربردی
- پخش نسخه‌ی صوتی کتاب در خانه یا کتابخانه
- توقف در بخش‌هایی از داستان و گفت‌وگو درباره‌ی آن
- دعوت از کودک برای توصیف تصویر ذهنی خود از صحنه یا شخصیت
۸. خواندن دیجیتال (Digital / E-Book Reading)
تعریف و رویکرد
خواندن کتاب‌های الکترونیکی یا تعاملی روی تبلت و ابزار دیجیتال، با حضور و همراهی والد یا مربی. در این روش، متن، تصویر، صدا و انیمیشن ترکیب می‌شوند و تجربه‌ای چندرسانه‌ای از خواندن شکل می‌گیرد.
نقش و مزایا
- آشنایی کودک با سواد دیجیتال در کنار سواد متنی
- افزایش انگیزش به خواندن از طریق عناصر تعاملی
- ترکیب حس شنیدن، دیدن و لمس برای جذب بیشتر
- امکان دسترسی آسان‌تر به کتاب‌های باکیفیت
منابع و شواهد علمی
در گزارش OECD (PISA Reading Framework, 2022) و مطالعات Bus, Takacs & Kegel (2015) آمده است که کتاب‌های الکترونیکی اگر با راهنمایی بزرگسال و گفت‌وگو همراه باشند، می‌توانند اثر مشابه یا حتی بیشتر از کتاب‌های چاپی در تقویت درک مطلب داشته باشند.
نمونه کاربردی
- والد همراه کودک کتاب تعاملی را باز می‌کند، روی صحنه‌ها کلیک می‌کند تا صدا یا حرکت را ببیند.
- گفت‌وگو درباره‌ی اتفاق‌ها یا شخصیت‌ها همانند خواندن کتاب چاپی انجام می‌شود.
۹. خواندن فردی یا مستقل (Independent / Silent Reading)
تعریف و رویکرد
در این مدل، کودک خودش و به‌تنهایی کتاب می‌خواند، معمولاً زمانی که مهارت خواندن پایه را کسب کرده است. کودک می‌تواند کتاب دلخواهش را انتخاب کند و به سبک خود بخواند.
نقش و مزایا
- تقویت استقلال و انگیزش درونی برای خواندن
- شکل‌گیری عادت مطالعه‌ی منظم
- افزایش تمرکز و خودانضباطی
- لذت شخصی از خواندن و توسعه‌ی سلیقه‌ی ادبی
منابع و شواهد علمی
پژوهش‌های Mary Trim (2004) و Krashen (2009) نشان داده‌اند که خواندن داوطلبانه، عامل اصلی در رشد واژگان، درک مطلب و موفقیت تحصیلی است. برنامه‌هایی مانند DEAR (Drop Everything And Read) نیز بر همین اساس طراحی شده‌اند.
نمونه کاربردی
- فراهم کردن زمان روزانه‌ی خواندن آزاد در خانه یا کلاس
- اجازه دادن به کودک برای انتخاب آزادانه‌ی کتاب
- گفت‌وگوی کوتاه پس از خواندن برای اشتراک احساسات یا ایده‌ها
۱۰. نمایش داستانی یا اجرای نقش (Dramatic Reading / Story Performance)
تعریف و رویکرد
در این مدل، کودک یا گروهی از کودکان داستان را اجرا می‌کنند، صداها، حرکات و گفت‌وگوها را بازآفرینی می‌نمایند. خواندن از شکل صرفاً زبانی خارج و به تجربه‌ی هنری تبدیل می‌شود.
نقش و مزایا
- تقویت تخیل، بیان بدنی و کلامی
- رشد مهارت‌های اجتماعی و همکاری
- درک عمیق‌تر ساختار و انگیزه‌های داستانی
- افزایش اعتمادبه‌نفس در بیان عمومی
منابع و شواهد علمی
پژوهش‌های Jack Zipes (The Fantasy Principle, 2011) و برنامه‌های «Readers’ Theater» نشان داده‌اند که اجرای داستان موجب درونی‌سازی ساختار روایی و افزایش درک ادبی در کودکان می‌شود.
نمونه کاربردی
- تقسیم نقش‌های داستان میان کودکان
- استفاده از وسایل ساده برای نمایش
- اجرای بخش‌هایی از کتاب پس از خواندن آن
۱۱. بازگویی و خواندن خلاق (Retelling / Creative Reading)
تعریف و رویکرد
کودک داستانی را که شنیده یا خوانده است با زبان خود بازمی‌گوید، یا برای آن پایانی تازه می‌سازد، یا شخصیت‌ها را تغییر می‌دهد.
نقش و مزایا
- درک عمیق‌تر ساختار روایت و شخصیت‌ها
- تقویت زبان گفتاری و توانایی بازآفرینی
- رشد خلاقیت و تخیل ادبی
- احساس مالکیت نسبت به تجربه‌ی خواندن
منابع و شواهد علمی
مطالعات Margaret Meek و Nikolajeva نشان داده‌اند که بازگویی فعال، گام مهمی میان شنیدن و خواندن مستقل است و درک ساختار روایت را تقویت می‌کند.
نمونه کاربردی
- پس از بلندخوانی، از کودک خواسته می‌شود با عروسک‌ها داستان را بازگو کند.
- کودکان می‌توانند برای پایان داستان نسخه‌ی تازه‌ای بنویسند یا نقاشی کنند.
۱۲. کتاب‌درمانی (Bibliotherapy)
تعریف و رویکرد
در کتاب‌درمانی، کتاب به‌عنوان ابزاری برای شناخت احساسات، مشکلات یا موقعیت‌های دشوار کودک استفاده می‌شود. مربی یا مشاور با انتخاب کتاب مناسب، به کودک کمک می‌کند تا هیجانات و تجربه‌هایش را بهتر درک کند.
نقش و مزایا
- افزایش خودآگاهی و شناخت هیجانات
- تقویت همدلی و درک دیگران
- ایجاد احساس امنیت روانی و آرامش
- تسهیل گفت‌وگو درباره‌ی موضوعات حساس (مرگ، طلاق، ترس، خشم و ...)
منابع و شواهد علمی
مفهوم کتاب‌درمانی نخستین بار توسط Shrodes (1949) و سپس Pardeck (1993) مطرح شد و در دهه‌های اخیر در حوزه‌ی ادبیات کودکان گسترش یافت. Maria Nikolajeva نیز در آثارش از پیوند عمیق ادبیات و رشد هیجانی کودک سخن می‌گوید.
نمونه کاربردی
- انتخاب کتاب‌هایی با موضوع همسو با احساس کودک (مثلاً ترس از جدایی)
- خواندن کتاب و گفت‌وگو درباره‌ی شباهت موقعیت شخصیت با تجربه‌ی کودک
- تشویق کودک به بیان احساس یا نوشتن نامه به شخصیت داستان
جمع‌بندی
مدل‌های کتابخوانی برای کودک از مشاهده‌ی ساده‌ی تصویر تا بازآفرینی خلاق و درونی‌سازی احساسات گسترده‌اند.
هر مرحله به رشد جنبه‌ای از سواد — زبانی، شناختی، عاطفی یا اجتماعی — کمک می‌کند و در مجموع، مسیر تدریجی تبدیل «کودک شنونده» به «کودک خواننده» را شکل می‌دهد.
کار مربیان و والدین، شناخت این مراحل و فراهم کردن تجربه‌ی متناسب با رشد کودک است تا کتاب نه فقط وسیله‌ای برای آموزش، بلکه پلی برای ارتباط، تخیل و آرامش باشد.
