به استناد پژوهش‌ها و گزارش‌های معتبر جهانی

مقدمه

در جوامع امروز، الگوهای فرهنگی تنها در خانه و مدرسه شکل نمی‌گیرند. رسانه‌ها، رویدادهای ورزشی، فیلم‌ها، کنسرت‌ها و شبکه‌های اجتماعی پر از چهره‌هایی هستند که نوجوانان به آن‌ها نگاه می‌کنند و از آنان الهام می‌گیرند.
وقتی ورزشکاران، هنرمندان یا نویسندگان از کتاب سخن می‌گویند یا خود را کتاب‌خوان نشان می‌دهند، تأثیر آنان فراتر از تبلیغ یک کتاب است؛ آنان در واقع خواندن را به بخشی از «سبک زندگی اجتماعی» تبدیل می‌کنند.

پژوهش هوفنر و بوکنن Hoffner & Buchanan (2005) درباره‌ی الگوهای رسانه‌ای نشان می‌دهد که نوجوانان بیش از هر گروه سنی دیگر تمایل دارند رفتار افرادی را تقلید کنند که آن‌ها را تحسین می‌کنند. از این رو، حضور الگوهای محبوب در جنبش‌های کتاب‌خوانی، نقشی کلیدی در ترویج فرهنگ مطالعه دارد.

۱. الگوهای اجتماعی و یادگیری از طریق مشاهده

نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977) تأکید می‌کند که انسان‌ها از راه مشاهده‌ی رفتار دیگران یاد می‌گیرند، به‌ویژه زمانی که آن افراد در جایگاه قدرت یا محبوبیت باشند.
زمانی که یک ورزشکار موفق یا بازیگر محبوب در رسانه از کتابی سخن می‌گوید یا در کارزار کتاب‌خوانی شرکت می‌کند، نوجوانان نه از اجبار، بلکه از هم‌ذات‌پنداری و تحسین انگیزه می‌گیرند.

۲. ورزشکاران؛ پیام‌آوران قدرت و دانش

ورزشکاران برای بسیاری از نوجوانان نماد پشتکار، تلاش و موفقیت‌اند. وقتی آنان کتاب می‌خوانند، پیامی دوگانه منتقل می‌کنند: جسم و ذهن هر دو نیاز به پرورش دارند.
نمونه‌های جهانی مانند مارکوس راشفورد، بازیکن فوتبال منچستریونایتد، نشان داده‌اند که چگونه یک چهره‌ی ورزشی می‌تواند الهام‌بخش میلیون‌ها کودک در زمینه‌ی خواندن باشد.
او با همکاری ناشران و نهادهای آموزشی بریتانیا، کمپین باشگاه کتاب مارکوس رشفورد «Marcus Rashford Book Club» را راه‌اندازی کرد که هدفش رساندن کتاب‌های مناسب به کودکان کم‌برخوردار بود.
گزارش National Literacy Trust (2021) نشان می‌دهد پس از آغاز این برنامه، علاقه به مطالعه در میان دانش‌آموزان ۸ تا ۱۲ سال به شکل چشمگیری افزایش یافت.

۳. هنرمندان و بازیگران؛ روایت‌گران تأثیرگذار

هنرمندان با قدرت روایت و احساس، می‌توانند کتاب را از متن به تجربه‌ای شنیدنی و دیدنی تبدیل کنند.
برنامه‌هایی مانند کتاب‌خوانیِ روز جهانی کتاب با حضور چهره‌ها World Book Day Celebrity Readings یا حضور هنرمندانی چون اما واتسون، ریس ویترسپون و تروور نوآ در باشگاه‌های کتاب‌خوانی، نشان می‌دهد که کتاب هنوز می‌تواند بخشی از گفت‌وگوی جهانی باشد.
مطالعه‌ی لیوینگستون Livingstone (2014) درباره‌ی تأثیر رسانه‌های فرهنگی بر یادگیری نوجوانان، نشان می‌دهد که پیام‌هایی درباره‌ی کتاب‌خوانی از زبان چهره‌های محبوب، از هر تبلیغ آموزشی رسمی مؤثرتر است.

۴. نویسندگان؛ الگوهای فرهنگی ماندگار

در کنار چهره‌های رسانه‌ای، خود نویسندگان نیز نقش الگوی فرهنگی دارند. نوجوانان وقتی نویسنده‌ای را نه‌فقط به عنوان خالق اثر، بلکه به عنوان انسانِ اندیشمند و کنجکاو می‌بینند، تصویر عمیق‌تری از خواندن پیدا می‌کنند.
نویسندگانی مانند ملاله یوسف زی Malala Yousafzai، نیل گیمن Neil Gaiman و جی کی رولینگ J. K. Rowling، و با حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی، گفت‌وگو درباره‌ی کتاب و دفاع از حق آموزش، نشان داده‌اند که نویسنده می‌تواند صدایی الهام‌بخش برای خواندن و عدالت فرهنگی باشد.
پژوهش ترزا کرمین و همکاران Cremin et al. (2014) نشان می‌دهد آشنایی مستقیم دانش‌آموزان با نویسندگان در قالب دیدار یا کارگاه، علاقه‌ی آنان به خواندن را به‌طور پایدار افزایش می‌دهد.

۵. کارزارها و جنبش‌های ترویج کتاب با مشارکت چهره‌ها

در بسیاری از کشورها، نهادهای فرهنگی برای افزایش دامنه‌ی تأثیرگذاری خود، با چهره‌های اجتماعی همکاری می‌کنند.
نمونه‌ها:

• بلندخوانی در پانزده دقیقه Read Aloud 15 Minutes (ایالات متحده) با همکاری هنرمندان و ورزشکاران برای تشویق والدین به بلندخوانی روزانه.

• کتاب ها در کیف من هستند. Books Are My Bag (بریتانیا) که هر سال با حضور سلبریتی‌ها و نویسندگان، خرید کتاب از کتاب‌فروشی‌ها را به رویدادی فرهنگی تبدیل می‌کند.

• پایتخت جهانی کتاب یونسکو UNESCO World Book Capital که در هر دوره از چهره‌های فرهنگی محلی برای ترویج سواد و مطالعه استفاده می‌کند.

بر اساس گزارش یونسکو UNESCO (2019)، استفاده از چهره‌های فرهنگی در برنامه‌های ترویج سواد، میزان مشارکت نوجوانان را تا دو برابر افزایش داده است.

۶. خطر تبدیل خواندن به نمایش

در کنار اثرهای مثبت، نباید از خطر «سطحی شدن کتاب‌خوانی رسانه‌ای» غافل بود. گاهی معرفی کتاب از سوی چهره‌ها، به تبلیغی گذرا یا نمایشی برای کسب اعتبار اجتماعی تبدیل می‌شود.
بندورا Bandura (2001) هشدار می‌دهد که اگر الگوهای رسانه‌ای فاقد پشتوانه‌ی واقعی باشند، پیام آن‌ها تأثیر کوتاه‌مدت و حتی معکوس دارد.
بنابراین، برای پایداری اثر، لازم است چهره‌های فرهنگی واقعاً به خواندن علاقه‌مند باشند و رفتارشان با گفتارشان هماهنگ باشد.

7. نقش رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی

نهادهای فرهنگی می‌توانند با معرفی چهره‌های اصیل کتاب‌خوان، از سطح تبلیغ فراتر روند و «داستان خواندن» این افراد را بازگو کنند: چرا می‌خوانند، چه کتابی زندگی‌شان را تغییر داده، و چگونه خواندن به بخشی از مسیر حرفه‌ای‌شان تبدیل شده است.
به گفته‌ی نوسبام Nussbaum (2010)، ترویج کتاب‌خوانی تنها آموزش مهارت نیست، بلکه پرورش تخیل و همدلی انسانی است — و این ارزش باید در روایت‌های رسانه‌ای هم بازتاب یابد.

جمع‌بندی

ورزشکاران، هنرمندان و نویسندگان، چهره‌های الهام‌بخش جامعه‌اند. حضور آنان در عرصه‌ی ترویج کتاب‌خوانی، می‌تواند پلی میان فرهنگ عامه و فرهنگ عمیق مطالعه باشد.
زمانی که نوجوانان ببینند قهرمانان محبوبشان کتاب می‌خوانند، دیگر کتاب برایشان «وظیفه» نیست، بلکه بخشی از هویت فردی و اجتماعی می‌شود.
فرهنگ کتاب‌خوانی، زمانی در جامعه ریشه می‌دواند که چهره‌های تأثیرگذار، خود خواننده باشند — و خواندن را با صداقت و شور، زندگی کنند.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bandura, A. (2001). Social Cognitive Theory of Mass Communication. Media Psychology, 3(3), 265–299.

• Cremin, T., Mottram, M., Collins, F., Powell, S., & Safford, K. (2014). Building Communities of Engaged Readers. Routledge.

• Hoffner, C., & Buchanan, M. (2005). Young Adults’ Wishful Identification with Television Characters. Media Psychology, 7(4), 325–351.

• Livingstone, S. (2014). Children, Adolescents and the Internet: A Comparative Study of Use, Risks and Opportunities. Oxford University Press.

• National Literacy Trust. (2021). Marcus Rashford Book Club Impact Report.

• Nussbaum, M. (2010). Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities. Princeton University Press.

• UNESCO. (2019). School-based Literacy Promotion Strategies: Global Review Report. UNESCO Institute for Lifelong Learning.

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی معتبر جهانی

مقدمه

در دنیای امروز، نوجوانان بیش از هر نسل دیگری زیر تأثیر چهره‌های عمومی و رسانه‌ای زندگی می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی، موسیقی، سینما، ورزش و فضای مجازی الگوهای تازه‌ای از سبک زندگی را پیش چشم آنان قرار داده‌اند.
اگر در گذشته خانواده و آموزگار مهم‌ترین الگوهای فرهنگی بودند، امروز چهره‌های محبوب (role models) — از ورزشکاران و هنرمندان گرفته تا نویسندگان و اینفلوئنسرهای کتاب‌خوان — نقش مؤثری در نگرش نوجوان نسبت به کتاب و مطالعه دارند.

پژوهش هوفنر و بیوکنن Hoffner & Buchanan (2005) درباره‌ی «الگوگیری از شخصیت‌های رسانه‌ای» نشان می‌دهد نوجوانان از چهره‌هایی که تحسینشان می‌کنند، رفتار، گفتار و حتی نگرش فرهنگی می‌آموزند. بنابراین، اگر این چهره‌ها خود اهل کتاب باشند یا درباره‌ی خواندن سخن بگویند، پیام آن‌ها در ذهن نوجوان بسیار پرنفوذ است.

۱. تغییر الگوهای فرهنگی در عصر دیجیتال

با گسترش رسانه‌های اجتماعی، الگوهای نوجوانان از خانواده و مدرسه فراتر رفته‌اند. در پژوهش آرنت Arnett (2010) درباره‌ی «فرهنگ جوانی جهانی»، آمده است که رسانه‌ها اکنون یکی از سه منبع اصلی یادگیری اجتماعی نوجوانان در کنار خانواده و همسالان هستند.
بنابراین، چهره‌های محبوب می‌توانند در شکل‌گیری نگرش نوجوان نسبت به مطالعه و یادگیری، نقشی هم‌سنگ با معلمان و والدین ایفا کنند.

۲. سلبریتی کتاب‌خوان؛ الگویی تازه اما مؤثر

وقتی چهره‌ای شناخته‌شده از خواندن سخن می‌گوید یا کتابی را معرفی می‌کند، توجه میلیون‌ها نوجوان جلب می‌شود. نمونه‌های جهانی چون اما واتسون (بازیگر و بنیان‌گذار باشگاه کتابخوانی قفسه کتاب مشترک ما Our Shared Shelf یا باراک اوباما و بیل گیتس که فهرست کتاب‌های پیشنهادی‌شان را به‌صورت عمومی منتشر می‌کنند، نمونه‌های موفقی از اثرگذاری فرهنگی در حوزه‌ی خواندن‌اند.
مطالعه‌ی بنیاد سواد ملی National Literacy Trust (2019) نشان می‌دهد ۴۱٪ از نوجوانانی که چهره‌ی محبوبی را در حال خواندن دیده‌اند، گفته‌اند این تجربه بر علاقه‌شان به کتاب اثر گذاشته است.

۳. چهره‌های محبوب به عنوان «واسط فرهنگی»

نوجوانان از طریق سلبریتی‌ها به تجربه‌های فرهنگی جدید دسترسی پیدا می‌کنند. وقتی یک خواننده یا ورزشکار از کتابی سخن می‌گوید، در واقع آن کتاب را از دنیای چاپی به فضای رسانه‌ای و اجتماعی منتقل می‌کند.
به گفته‌ی لیوینگستون Livingstone (2014) در پژوهش دانشگاه لندن درباره‌ی «رسانه و یادگیری فرهنگی»، سلبریتی‌ها در نقش «واسط فرهنگی» عمل می‌کنند؛ یعنی ارزش‌های فرهنگی را در قالبی ساده و قابل‌دسترس بازنمایی می‌کنند. اگر این ارزش، کتاب‌خوانی باشد، دامنه‌ی اثرگذاری آن فراتر از هر کارزار رسمی خواهد بود.

۴. الگوگیری مثبت و خطر الگوهای سطحی

در حالی که برخی چهره‌ها با ترویج کتاب‌خوانی الهام‌بخش نوجوانان‌اند، بخشی از سلبریتی‌های فضای مجازی ممکن است الگوهای مصرف‌گرایانه یا سطحی ارائه دهند.
بندورا Bandura (2001) در نظریه‌ی «یادگیری اجتماعی از رسانه» هشدار می‌دهد که نوجوانان در صورت فقدان راهنمایی انتقادی، ممکن است رفتارهای رسانه‌ای را بدون تفکر تقلید کنند.
بنابراین، وظیفه‌ی والدین و مربیان این است که نوجوان را در انتخاب الگوهای فرهنگی یاری دهند و درباره‌ی تفاوت میان «شهرت» و «فرهنگ» گفت‌وگو کنند.

۵. قدرت کمپین‌ها و حرکت‌های اجتماعی کتاب‌خوانی

در دهه‌ی اخیر، موج‌های فرهنگی مانند بوک تاک #BookTok (در تیک‌تاک) و باشگاه‌های کتابی سلبریتی‌ها میلیون‌ها کاربر نوجوان را به خواندن جذب کرده‌اند.
گزارش انجمن ناشران The Publishers Association (2023) نشان می‌دهد که رشد فروش کتاب در میان نوجوانان در سال‌های اخیر، به‌ویژه در ژانر رمان‌های معاصر، تا حد زیادی نتیجه‌ی همین جنبش‌های رسانه‌ای بوده است.
این پدیده نشان می‌دهد که کتاب، اگر با زبان نسل جدید معرفی شود، هنوز توان الهام‌بخشی و محبوبیت دارد.

۶. ترکیب رسانه و کتاب‌خوانی؛ راه آینده

الگوهای جدید کتاب‌خوان، میان رسانه و کتاب پیوند برقرار می‌کنند. آن‌ها از پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب، پادکست یا اینستاگرام برای گفت‌وگو درباره‌ی کتاب‌ها بهره می‌برند.
مکی Mackey (2020) در پژوهش خود درباره‌ی «سواد دیجیتال و ترویج خواندن» بیان می‌کند که کتاب‌خوانی در عصر دیجیتال دیگر تنها در قالب چاپی معنا ندارد؛ بلکه در گفت‌وگو، نقد، و اشتراک تجربه در فضای آنلاین ادامه می‌یابد.

۷. نقش خانواده و مدرسه در هدایت الگوگیری

هرچند رسانه‌ها الگوهای جدیدی می‌سازند، اما خانواده و مدرسه هنوز می‌توانند جهت‌دهنده باشند. گفت‌وگو با نوجوان درباره‌ی چهره‌های محبوب، تحلیل پیام‌های فرهنگی و تشویق او به نقد و انتخاب آگاهانه، از مهم‌ترین مهارت‌های سواد رسانه‌ای است.
به گفته‌ی بوکینگهام Buckingham (2013)، آموزش سواد رسانه‌ای و فرهنگی در مدارس، به نوجوان کمک می‌کند تا میان «الهام از الگو» و «تقلید کورکورانه» تمایز بگذارد.

جمع‌بندی

چهره‌های محبوب و سلبریتی‌های کتاب‌خوان، در جهان امروز می‌توانند هم‌پای والدین و آموزگاران، الهام‌بخش نسل جدید باشند. آنان کتاب را از قفسه‌های خاموش به گفت‌وگوهای آنلاین، پست‌های شبکه‌های اجتماعی و زندگی روزمره‌ی نوجوانان می‌برند.
در عین حال، مسئولیت خانواده‌ها و مربیان این است که نوجوان را در مسیر انتخاب الگوهای فرهنگی راهنمایی کنند تا خواندن نه به تقلید، بلکه به انتخابی آگاهانه و شخصی تبدیل شود.
در دنیای پرهیاهوی رسانه، هنوز صدای کتاب می‌تواند شنیده شود — اگر آن را کسانی بخوانند که نوجوانان دوستشان دارند و به آن‌ها اعتماد دارند.

منابع

• Arnett, J. J. (2010). Adolescence and Emerging Adulthood: A Cultural Approach. Pearson Education.

• Bandura, A. (2001). Social Cognitive Theory of Mass Communication. Media Psychology, 3(3), 265–299.

• Buckingham, D. (2013). Media Education: Literacy, Learning and Contemporary Culture. Polity Press.

• Hoffner, C., & Buchanan, M. (2005). Young Adults’ Wishful Identification with Television Characters: The Role of Perceived Similarity and Character Attributes. Media Psychology, 7(4), 325–351.

• Livingstone, S. (2014). Children, Adolescents and the Internet: A Comparative Study of Use, Risks and Opportunities. Oxford University Press.

• Mackey, M. (2020). Reading from the Screen: Digital Literacy and Book Culture. Routledge.

• National Literacy Trust. (2019). Young People’s Reading in the Digital Age.

• The Publishers Association. (2023). BookTok and the Reading Revival among Teens.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی جهانی

مقدمه

در دنیایی که کودکان از هر سو با تصویر، صدا و اطلاعات محاصره‌اند، کتابخانه‌ی مدرسه پناهگاهی است برای سکوت، تفکر و کشف. در این میان، کتابدار کودک نقشی فراتر از نگهدارنده‌ی کتاب دارد؛ او راهنما، الهام‌بخش و الگوی مطالعه برای نسل جوان است.
مطالعات ایفلا IFLA (2020) و سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD (2022) نشان می‌دهند که حضور کتابدار حرفه‌ای در مدرسه، تأثیری مستقیم بر رشد سواد خواندن، درک مطلب و نگرش مثبت دانش‌آموزان به مطالعه دارد.
کتابدارِ آگاه، پیونددهنده‌ی کودک با کتاب است؛ کسی که نه‌فقط کتاب معرفی می‌کند، بلکه «چگونه خواندن» و «چرا خواندن» را نیز آموزش می‌دهد.

۱. کتابدار به‌عنوان الگوی کتاب‌خوان

کودکان به‌طور طبیعی از بزرگسالانی که رفتار آن‌ها را می‌بینند، الگو می‌گیرند. کتابداری که خود اهل مطالعه است و درباره‌ی کتاب‌ها با شوق سخن می‌گوید، برای کودک نمونه‌ای زنده از لذت خواندن می‌شود.
به گفته‌ی بندورا Bandura (1977) در نظریه‌ی یادگیری اجتماعی، مشاهده‌ی رفتار واقعی بزرگسالان، از قوی‌ترین محرک‌های الگوبرداری در کودکان است.

۲. راهنمای انتخاب آگاهانه‌ی کتاب

کتابدار کودک تنها توزیع‌کننده‌ی کتاب نیست؛ او میانجی میان علاقه‌ها و نیازهای خوانندگان جوان است. با شناخت سطوح سنی، علایق و توانایی‌های خواندن، به کودکان کمک می‌کند کتاب مناسب خود را پیدا کنند.
کرشن Krashen (2011) در نظریه‌ی «خواندن آزاد داوطلبانه» تأکید می‌کند که آزادی در انتخاب کتاب، عامل اصلی انگیزه‌ی مطالعه است — و کتابدار با هدایت هوشمندانه می‌تواند این آزادی را ممکن و مؤثر سازد.

۳. ایجاد محیطی دوستانه و الهام‌بخش

کتابخانه‌ای که کتابدار آن گرم، صبور و خلاق است، برای کودک محیطی جذاب می‌شود.
در گزارش راهنمای ایفلا برای خدمات کتابخانه‌های کودک IFLA Guidelines for Library Services to Children (2020) آمده است: فضای کتابخانه باید «دوست‌دار کودک» باشد، یعنی مکانی که کودک احساس امنیت، احترام و آزادی کند. کتابدار در این فضا نقش «میزبان فرهنگی» را دارد، نه ناظر یا مراقب.

۴. برنامه‌های ترویج خواندن در کتابخانه

کتابدار کودک با برگزاری نشست‌های بلندخوانی، نمایش کتاب، قصه‌گویی، مسابقه‌ی کتاب‌خوانی و کارگاه‌های خلاق می‌تواند کتابخانه را از فضای سکوت صرف به محیطی پویا و فرهنگی تبدیل کند.
پژوهش کرمین و همکاران Cremin et al. (2014) در انگلستان نشان داد برنامه‌های مشارکتی کتابدار با معلمان، بیشترین تأثیر را در ایجاد عادت خواندن دارند، به‌ویژه وقتی دانش‌آموزان در انتخاب کتاب و موضوع مشارکت دارند.

۵. پیوند کتابخانه با کلاس درس

کتابدار می‌تواند همراه معلمان باشد: در طراحی پروژه‌های پژوهشی، پیشنهاد منابع تکمیلی، یا معرفی کتاب‌های مرتبط با موضوعات درسی.
بر اساس دیدگاه ایفلا IFLA (2020)، کتابخانه‌ی مدرسه زمانی مؤثر است که بخشی از فرآیند یادگیری روزمره باشد، نه فضایی جدا از کلاس. در چنین ساختاری، کتابدار به شریک آموزشی معلمان تبدیل می‌شود.

۶. کتابدار به عنوان مروّج خواندن در جامعه‌ی مدرسه

کتابدار می‌تواند با تشکیل «باشگاه کتاب‌خوانی دانش‌آموزان»، دعوت از نویسندگان و تصویرگران، یا راه‌اندازی نمایشگاه‌های موضوعی، خواندن را از سطح فردی به سطح جمعی برساند.
یونسکو UNESCO (2019) در بررسی جهانی ترویج سواد تأکید دارد که فعالیت‌های جمعی کتابخانه‌ها، احساس تعلق فرهنگی را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند و به خواندن هویت اجتماعی می‌بخشد.

۷. آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی

در عصر دیجیتال، کتابدار نه‌فقط راهنمای کتاب‌های چاپی، بلکه آموزش‌دهنده‌ی مهارت‌های جست‌وجو، ارزیابی منابع و تفکر انتقادی است.
مطالعه‌ی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD (2022) نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که در مدرسه آموزش سواد اطلاعاتی از کتابدار دریافت کرده‌اند، در آزمون‌های درک مطلب دیجیتال عملکرد بهتری دارند.

۸. ارتباط انسانی؛ قلب تپنده‌ی کتابخانه

پشت همه‌ی ابزارها و قفسه‌ها، رابطه‌ی انسانی کتابدار با کودکان است که کتابخانه را زنده می‌کند. لبخند، گفت‌وگوی کوتاه، یادآوری کتاب قبلی یا پرسیدن نظر درباره‌ی داستان، همگی بخشی از «فرهنگ ارتباطی خواندن» هستند.
به گفته‌ی ویگوتسکی Vygotsky (1978)، یادگیری در بستر ارتباط شکل می‌گیرد و کتابدار، حلقه‌ی پیوند میان تجربه‌ی فردی و فرهنگی خواندن است.

جمع‌بندی

کتابدار کودک، تنها نگهبان کتاب نیست؛ راهنمای رشد فرهنگی و ذهنی کودک است.
او پلی است میان کتاب و زندگی، میان تخیل و واقعیت.
کتابخانه‌ی مدرسه زمانی به مرکز فرهنگی تبدیل می‌شود که کتابدارش بخواند، بشنود، و با مهر و آگاهی، هر کودک را در مسیر خواندن همراهی کند.
در چنین فضایی، خواندن از وظیفه به لذت، و از آموزش به فرهنگ تبدیل می‌شود.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Cremin, T., Mottram, M., Collins, F., Powell, S., & Safford, K. (2014). Building Communities of Engaged Readers. Routledge.

• IFLA. (2020). Guidelines for Library Services to Children. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• UNESCO. (2019). School-based Literacy Promotion Strategies: Global Review Report. UNESCO Institute for Lifelong Learning.

• Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

چکیده

خواندن همیشه پایان داستان نیست؛ گاهی آغاز آفرینش تازه است.
در مدل «خواندن خلاق یا بازآفرین»، کودک پس از شنیدن یا خواندن داستان، با تخیل خود آن را بازگو می‌کند، تغییر می‌دهد یا پایانی تازه برایش می‌سازد.
این روش، ذهن کودک را از شنونده‌ی منفعل به راوی و آفریننده تبدیل می‌کند و یکی از مؤثرترین ابزارهای رشد زبان، تخیل و سواد بیانی در سال‌های کودکی است.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن خلاق (Creative Reading) یا بازآفرینی داستان، مدلی است که در آن کودک به بازگویی یا بازسازی داستان از نگاه خود می‌پردازد.
او ممکن است داستان را کوتاه‌تر کند، شخصیت جدیدی بیافریند، پایان را تغییر دهد، یا روایت را به شکل نمایش، نقاشی یا شعر بازآفرینی کند.

این رویکرد در نظریه‌های تربیتی معاصر با عنوان Reader Response Theory (نظریه‌ی پاسخ خواننده) شناخته می‌شود که بر پایه‌ی اندیشه‌ی لوئیس روزنبلات Louise Rosenblatt و آیدین چمبرز Aidan Chambers شکل گرفته است.
در این نگاه، خواندن نه دریافت پیام نویسنده، بلکه گفت‌وگویی خلاق میان کودک و کتاب است.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

خواندن خلاق، مرحله‌ای پیشرفته‌تر از خواندن گفت‌وگومحور است و به رشد چندجانبه‌ی کودک کمک می‌کند:

• رشد زبان و ساخت جمله: بازگویی و بازنویسی، واژگان و نحو زبان را تقویت می‌کند.

• پرورش تخیل و خلاقیت: کودک از مرز متن می‌گذرد و دنیای تازه‌ای می‌سازد.

• رشد تفکر روایی: درک ساختار داستان (آغاز، گره، پایان).

• افزایش درک عاطفی و همدلی: کودک با بازسازی نقش‌ها و موقعیت‌ها، احساسات را تجربه می‌کند.

• تقویت اعتمادبه‌نفس و بیان شخصی: کودک احساس می‌کند نویسنده‌ی داستان خود است.

پژوهش‌های هارگریو و سنِشال Hargrave & Sénéchal (2000) نشان داده‌اند که بازگویی خلاق داستان‌ها، درک زبانی و حافظه‌ی روایی کودکان را به‌شکل چشمگیری تقویت می‌کند.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

ماریا نیکولایوا Maria Nikolajeva در کتاب خواندن برای یادگیری Reading for Learning می‌نویسد:

«کودک وقتی واقعاً از خواندن می‌آموزد که بتواند داستان را در زبان خود بازگو کند.»

آیدین چمبرز Aidan Chambers در اثر معروفش به من بگو Tell Me نیز توضیح می‌دهد که گفت‌وگو پس از خواندن، تنها زمانی کامل می‌شود که کودک بتواند از آنچه شنیده، چیزی تازه بسازد.

همچنین جک زایپس Jack Zipes (2009) در مقاله‌ی خواندن خلاق و تفکر انتقادی در کودکان Creative Reading and Critical Thinking in Children نشان می‌دهد که بازآفرینی ادبیات، کودک را از مصرف‌کننده‌ی داستان به آفریننده‌ی معنا تبدیل می‌کند.

در چارچوب‌های آموزشی یونسکو UNESCO (2018)، خواندن خلاق به‌عنوان یکی از مراحل «سواد شکوفایی پیشرفته» معرفی شده است؛ مرحله‌ای که در آن کودک از شنیدن فراتر می‌رود و معنا را در زبان خود بازمی‌سازد.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد پس از بلندخوانی کتاب، می‌پرسد:
  «اگه تو جای اون شخصیت بودی، چی کار می‌کردی؟»

• کودک را تشویق می‌کند پایان تازه‌ای بسازد یا بخش موردعلاقه‌اش را نقاشی کند.

• از بازی یا عروسک برای اجرای دوباره‌ی داستان استفاده می‌شود.

در مهدکودک

• مربی پس از خواندن داستان، به گروه می‌گوید:
  «بیاید با هم پایان جدیدی بسازیم!»

• هر کودک پیشنهادی می‌دهد و مربی آن‌ها را در یک داستان جمعی ترکیب می‌کند.

• کودکان داستان خود را با نقاشی یا نمایش کوتاه بازگو می‌کنند.

در کتابخانه

• کتابدار کارگاه «داستان‌ساز کوچک» برگزار می‌کند.

• کودکان پس از شنیدن داستان، در گروه‌های کوچک ادامه‌ی ماجرا را می‌نویسند یا می‌گویند.

• در پایان، داستان‌های بازآفرینی‌شده خوانده می‌شود و همه از خلاقیت‌ها لذت می‌برند.

نمونه‌ی عملی

📖 کتاب نمونه: «ماهی رنگین‌کمان» نوشته‌ی مارکوس فیس‌تر

مربی کتاب را می‌خواند و در پایان می‌پرسد:
«اگه ماهی رنگین‌کمان نمی‌خواست فلس‌هاش رو بده، چی می‌شد؟»
کودکان نظر می‌دهند:
– «اون تنها می‌موند!»
– «شاید دوستاش ناراحت می‌شدن!»
مربی می‌گوید:
«بیاید یه داستان جدید بسازیم که اون یه راه دیگه برای دوستی پیدا کنه!»
کودکان با هم نسخه‌ی تازه‌ای می‌سازند: ماهی تصمیم می‌گیرد مهمانی برگزار کند و همه باهم دریا را رنگی کنند.

در پایان، داستان جمعی با نقاشی و لبخند تمام می‌شود — تجربه‌ای که کودک در آن هم خوانده، هم آفریده است.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. پس از خواندن، گفت‌وگو را باز بگذارید؛ اجازه دهید کودک پایان یا ادامه‌ای تازه بسازد.

2. هر پاسخ یا ایده را ارزشمند بدانید؛ قضاوت نکنید.

3. از ابزارهای خلاق استفاده کنید: نقاشی، عروسک، صدا، موسیقی یا بازی.

4. پرسش‌های خلاقانه بپرسید:
   «اگه داستان توی زمستون اتفاق می‌افتاد چی می‌شد؟»

5. به کودک فرصت بازگویی بدهید؛ گوش دادن مهم‌ترین بخش فرایند است.

6. تجربه‌ی خلاق را در قالب کار گروهی هم انجام دهید.

7. هدف، درست‌گویی نیست، بلکه آفرینش و لذت است.

جمع‌بندی

خواندن خلاق یا بازآفرین، اوج مشارکت کودک با کتاب است.
در این تجربه، کودک به نویسنده‌ای کوچک تبدیل می‌شود که از دل داستان، دنیای خود را می‌سازد.
اینجاست که ادبیات کودک، معنا و زندگی پیدا می‌کند — وقتی هر کودک بتواند بگوید:
«این داستان من است.»

منابع

• Chambers, A. (1993). Tell Me: Children, Reading and Talk. Thimble Press.

• Nikolajeva, M. (2014). Reading for Learning. John Benjamins.

• Zipes, J. (2009). Creative Reading and Critical Thinking in Children. Routledge.

• Hargrave, A.C. & Sénéchal, M. (2000). A Book Reading Intervention with Preschool Children Who Have Limited Vocabularies.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Building Foundations for Learning.