به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی جهانی

مقدمه

مدرسه، دومین خانه‌ی کودک است؛ جایی که نه‌فقط سواد پایه، بلکه نگرش فرهنگی و اجتماعی او شکل می‌گیرد. اگر در این فضا کتاب، گفت‌وگو و خواندن حضور فعال داشته باشد، خواندن از «درس» به «سبک زندگی» تبدیل می‌شود.
بر اساس یافته‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD (2022) و پژوهش‌های بنیاد ملی سواد National Literacy Trust، وجود محیط‌های خواندن‌محور در مدرسه، از مهم‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده‌ی علاقه‌ی پایدار به مطالعه در نوجوانان است.
مدرسه‌ای که می‌خواند، تنها در کتابخانه خلاصه نمی‌شود؛ بلکه مجموعه‌ای از رفتارها، برنامه‌ها و نگرش‌هاست که کتاب را در زندگی روزمره‌ی دانش‌آموزان جاری می‌کند.

۱. فرهنگ خواندن در سطح مدرسه

فرهنگ مدرسه‌ای که می‌خواند، از مدیر و مربی آغاز می‌شود. وقتی مسئولان مدرسه در جلسات و برنامه‌ها درباره‌ی کتاب‌ها سخن می‌گویند، یا خودشان در فعالیت‌های خواندن شرکت می‌کنند، پیام روشنی به کودکان می‌فرستند: «خواندن ارزشمند است.»
مطالعه‌ی کرمین و همکاران Cremin et al. (2014) در پروژه‌ی آموزگاران همچون خوانندگان «Teachers as Readers» نشان داد که فرهنگ مدرسه زمانی رشد می‌کند که بزرگسالان مدرسه خود نیز به عنوان جامعه‌ای خواننده شناخته شوند.

۲. مربیان به عنوان رهبران فرهنگی

مربیان نقش پیونددهنده میان معلم، کتابخانه و خانواده را دارند. آن‌ها با معرفی کتاب، سازمان‌دهی فعالیت‌های گروهی، یا گفت‌وگو با والدین می‌توانند عادت به خواندن را در خانه و مدرسه گسترش دهند.
در پژوهش گمبریل Gambrell (2011) آمده است که «رهبران خواندن» در مدرسه، یعنی معلمانی که خود به خواندن علاقه دارند و این علاقه را منتقل می‌کنند، کل فضای آموزشی را متحول می‌سازند.

۳. کتابخانه‌ی مدرسه؛ قلب تپنده‌ی خواندن

کتابخانه، نقطه‌ی تلاقی دانش‌آموز، کتاب و تخیل است. مدرسه‌ای که می‌خواند، کتابخانه را به حاشیه نمی‌راند، بلکه به مرکز فعالیت‌های فرهنگی تبدیل می‌کند.
در راهنمای ایفلا برای کتابداران مدرسه IFLA Guidelines for School Libraries (2020) تأکید دارد که کتابخانه‌ی فعال با کتابدار آشنا به ادبیات کودک، عامل کلیدی در ایجاد علاقه‌ی پایدار به خواندن است. کتابخانه باید پویا، باز و مشارکتی باشد؛ نه صرفاً محل امانت کتاب.

۴. حضور کتاب در فضاهای مدرسه

کتاب فقط در کتابخانه نیست. در راهروها، کلاس‌ها، حیاط یا حتی دیوارهای مدرسه می‌تواند حضور داشته باشد. نمایش پوسترهای کتاب، قفسه‌های باز در راهرو، یا گوشه‌های مطالعه‌ی کوچک، به دانش‌آموزان یادآوری می‌کند که خواندن در همه‌جا ممکن است.
سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD (2022) در چارچوب سواد خواندن خود اشاره می‌کند که «محیط غنی از متن» (Print-rich Environment) یکی از مؤثرترین ابزارهای پرورش سواد و علاقه به مطالعه است.

۵. برنامه‌های مدرسه‌ای برای ترویج خواندن

مدارس موفق در ترویج مطالعه، خواندن را در تقویم سالانه‌ی خود می‌گنجانند: از روز کتاب و هفته‌ی بلندخوانی گرفته تا برنامه‌های مبادله‌ی کتاب، مسابقه‌ی معرفی کتاب، یا تشکیل باشگاه‌های کتاب‌خوانی.
بر اساس گزارش یونسکو UNESCO (2019) درباره‌ی برنامه‌های مدرسه‌محور سواد، فعالیت‌هایی که در آن دانش‌آموزان نقش فعال دارند، تأثیر پایدارتری بر نگرش به مطالعه دارند تا فعالیت‌هایی که صرفاً از بالا اجرا می‌شوند.

۶. مشارکت خانواده و مدرسه

مدرسه‌ای که می‌خواند، خانواده را نیز در فرایند خواندن شریک می‌کند. اطلاع‌رسانی درباره‌ی کتاب‌های مناسب، دعوت از والدین برای حضور در جلسات بلندخوانی یا اشتراک تجربه‌های خواندن، حلقه‌ی ترویج مطالعه را کامل می‌کند.
کلارک و داگلاس Clark & Douglas (2011) نشان می‌دهند که پیوند مدرسه و خانه، اثر هر دو محیط را در پرورش خواندن چند برابر می‌کند.

۷. توجه به نیازها و تفاوت‌های فردی

مدرسه‌ای که می‌خواند، تنوع علاقه‌ها و توانایی‌های دانش‌آموزان را در نظر می‌گیرد. برخی کودکان به داستان، برخی به دانش‌نامه یا کتاب تصویری علاقه‌مندند. فراهم کردن کتاب‌هایی متناسب با سطح و سلیقه‌ی هر دانش‌آموز، کلید موفقیت برنامه‌های ترویج مطالعه است.
کرشن Krashen (2011) یادآور می‌شود که اختیار در انتخاب کتاب، یکی از مؤثرترین راه‌های تقویت انگیزه‌ی خواندن است.

۸. معلمان و مربیان به عنوان جامعه‌ای خواننده

ترویج مطالعه در مدرسه تنها زمانی مؤثر است که خود کارکنان و آموزگاران نیز بخشی از جامعه‌ی خوانندگان باشند. نشست‌های ماهانه‌ی کتاب‌خوانی میان معلمان، یا معرفی کتاب‌های خوانده‌شده در جلسات آموزشی، الگویی زنده برای دانش‌آموزان است.
به گفته‌ی کرمین و سافورد Cremin & Safford (2014)، «مدرسه‌ای که می‌خواند، از معلمانی ساخته شده است که خودشان می‌خوانند.»

۹. پیوند خواندن با زندگی و درس‌ها

در مدارس خواننده، کتاب‌ها تنها در کلاس ادبیات استفاده نمی‌شوند؛ بلکه در علوم، تاریخ، هنر و حتی ورزش نیز کتاب‌های مرتبط معرفی می‌شوند. این پیوند میان زندگی و خواندن، باعث می‌شود دانش‌آموز درک کند کتاب ابزار فهم جهان است، نه فقط وسیله‌ی گذراندن امتحان.

جمع‌بندی

مدرسه‌ای که می‌خواند، بیش از یک ساختمان آموزشی است؛ جامعه‌ای کوچک از خوانندگان است که در آن، کتاب در جریان زندگی جاری است.
در چنین محیطی، خواندن از «وظیفه» به «لذت» تبدیل می‌شود، و دانش‌آموزان درمی‌یابند که کتاب کلید درک بهتر خود و جهان است.
فرهنگ کتاب‌خوانی در جامعه، از همین مدرسه‌ها آغاز می‌شود — از کلاس‌هایی که در آن، صدای ورق خوردن کتاب، بخشی از موسیقی روز است.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• Cremin, T., Mottram, M., Collins, F., Powell, S., & Safford, K. (2014). Building Communities of Engaged Readers. Routledge.

• Gambrell, L. B. (2011). Seven Rules of Engagement: What’s Most Important to Know About Motivation to Read. The Reading Teacher, 65(3), 172–178.

• IFLA. (2020). Guidelines for School Libraries. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• UNESCO. (2019). School-based Literacy Promotion Strategies: Global Review Report. UNESCO Institute for Lifelong Learning.

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی معتبر

مقدمه

معلم نه‌تنها آموزش‌دهنده‌ی مهارت‌های خواندن است، بلکه یکی از نیرومندترین الگوهای فرهنگی در زندگی کودک و نوجوان محسوب می‌شود. رفتار، گفتار و نگرش او نسبت به کتاب می‌تواند سال‌ها در ذهن شاگردان ماندگار بماند.
بر اساس نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977)، انسان‌ها رفتارهای دیگران را از راه مشاهده می‌آموزند، به‌ویژه زمانی که آن افراد از نظر جایگاه اجتماعی یا عاطفی برایشان مهم باشند. بنابراین، وقتی دانش‌آموزان آموزگاری را می‌بینند که با علاقه و لذت کتاب می‌خواند، ناخودآگاه می‌آموزند که خواندن عملی ارزشمند و لذت‌بخش است.

مطالعات گسترده‌ای در سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD و بنیاد ملی سواد National Literacy Trust و مجلات آموزشی نشان می‌دهد که رفتار و الگوی خواندن معلم، حتی بیش از برنامه‌های رسمی سوادآموزی، بر انگیزه‌ی مطالعه‌ی دانش‌آموزان تأثیر دارد.

۱. معلم به عنوان الگوی زنده‌ی خواندن

دانش‌آموزان از چهره‌ی معلم، لحن صدای او در هنگام بلندخوانی، و گفت‌وگوهای روزمره‌اش درباره‌ی کتاب تأثیر می‌گیرند.
پژوهش کرمین و همکاران Cremin et al. (2014) در دانشگاه کمبریج نشان داد آموزگارانی که خودشان به‌طور منظم مطالعه می‌کنند و در کلاس از تجربه‌های خواندن‌شان می‌گویند، دانش‌آموزانی فعال‌تر، پرسشگرتر و کتاب‌خوان‌تر دارند.

۲. «خواننده‌ی نمایان بودن»؛ رفتار الهام‌بخش در کلاس

اصطلاح خواننده مرئی «Visible Reader» یا خواننده‌ی نمایان به معلمی گفته می‌شود که در کلاس، خواندن را در برابر دانش‌آموزان انجام می‌دهد — مثلاً چند دقیقه‌ای از کتابی برای خود می‌خواند، یا نشان می‌دهد که کتاب همراه دارد.
به گفته‌ی مککی و کرمین Mackey & Cremin (2019)، این نمایش ساده اما واقعی از رفتار خواندن، تأثیر بیشتری از هر سخنرانی درباره‌ی فواید مطالعه دارد.

۳. گفت‌وگوی کتابی؛ کلاس به عنوان جامعه‌ی خوانندگان

وقتی معلم از کتاب‌هایی که خوانده صحبت می‌کند، از دانش‌آموزان درباره‌ی کتاب‌های محبوبشان می‌پرسد، یا گوشه‌ای از کلاس را به «دیوار کتاب» اختصاص می‌دهد، کلاس به محیطی گفت‌وگویی و مشارکتی تبدیل می‌شود.
گوتریه و ویگفیلد Guthrie & Wigfield (2000) در مدل «انگیزش خواندن» نشان دادند که گفت‌وگو درباره‌ی کتاب، حس تعلق به جمع خوانندگان را افزایش می‌دهد و انگیزه‌ی درونی برای مطالعه را تقویت می‌کند.

۴. ایجاد فرصت برای انتخاب آزاد

یکی از نشانه‌های معلم کتاب‌خوان، احترام به انتخاب دانش‌آموزان است. او کتاب تحمیل نمی‌کند، بلکه فهرستی متنوع ارائه می‌دهد تا هر دانش‌آموز با توجه به سلیقه‌ی خود انتخاب کند. کرشن Krashen (2011) در نظریه‌ی «خواندن آزاد داوطلبانه» تأکید می‌کند که آزادی در انتخاب متن، قوی‌ترین عامل در پرورش علاقه به خواندن است.

۵. بلندخوانی به عنوان تجربه‌ی مشترک

بلندخوانی در کلاس، به‌ویژه زمانی که معلم با احساس و بیان طبیعی بخواند، یکی از مؤثرترین روش‌های ترویج خواندن است.
در پژوهش کلارک و تراوینن Clark & Teravainen (2017) آمده است که ۶۵٪ از دانش‌آموزان ابتدایی که معلمشان برایشان کتاب می‌خواند، گفته‌اند از کتاب و مدرسه بیشتر لذت می‌برند. بلندخوانی، علاوه بر افزایش دایره‌ی واژگان و درک مطلب، نوعی تجربه‌ی مشترک فرهنگی میان معلم و شاگرد می‌سازد.

۶. حضور کتاب در فضای آموزشی

در کلاس معلم کتاب‌خوان، کتاب‌ها دیده می‌شوند: در قفسه‌ها، روی میز، در تابلوهای معرفی کتاب یا در گوشه‌ی مطالعه. بر اساس دیدگاه سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD (2022)، ایجاد محیط‌های غنی از کتاب، احساس مالکیت و کنجکاوی نسبت به مطالعه را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند. محیط آموزشی اگر از متن و تصویر خالی باشد، انگیزه‌ی خواندن نیز کاهش می‌یابد.

۷. پیوند کتاب با زندگی واقعی

معلم کتاب‌خوان، خواندن را به مسائل روز، احساسات انسانی و رویدادهای واقعی پیوند می‌دهد. او از کتاب برای گفت‌وگو درباره‌ی دوستی، احترام، یا محیط‌زیست استفاده می‌کند تا دانش‌آموزان درک کنند کتاب فقط برای نمره نیست، بلکه برای زندگی است.
روزنبلات Rosenblatt (1994) در نظریه‌ی «خواندن واکنشی» (Transactional Reading) تأکید دارد که معنا از تعامل میان خواننده و جهان شکل می‌گیرد — معلم می‌تواند این تعامل را در کلاس فعال کند.

۸. استمرار و صداقت در رفتار

دانش‌آموزان رفتار نمایشی را به‌سرعت تشخیص می‌دهند. تأثیر الگوی معلم تنها زمانی ماندگار است که خواندن بخشی واقعی از زندگی او باشد.
در مطالعه‌ی گمبریل Gambrell (2011) درباره‌ی «انگیزه‌ی خواندن»، آمده است که صداقت و شور واقعی معلم، عامل کلیدی در درونی شدن علاقه به مطالعه است.

۹. حمایت از کتابخانه‌ی مدرسه

معلم کتاب‌خوان با کتابدار مدرسه همکاری می‌کند، دانش‌آموزان را به استفاده از کتابخانه تشویق می‌کند و خود نیز از منابع آن بهره می‌برد.
مطابق راهنمای ایفلا برای کتابخانه‌های مدرسه IFLA Guidelines for School Libraries (2020)، حضور فعال معلمان در برنامه‌های کتابخانه مدرسه، کیفیت آموزش سواد و انگیزه‌ی مطالعه‌ی دانش‌آموزان را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.

جمع‌بندی

معلم کتاب‌خوان، خواندن را از فعالیتی آموزشی به تجربه‌ای انسانی تبدیل می‌کند. او با رفتار و گفت‌وگو، نه‌تنها مهارت خواندن، بلکه نگرش فرهنگی و اجتماعی دانش‌آموزان را شکل می‌دهد.
هر زمان که کودکی معلم خود را در حال خواندن ببیند، ذهن او پیامی روشن دریافت می‌کند: خواندن بخشی از زندگی است، نه تکلیف.

از چنین کلاس‌هایی، خوانندگان مادام‌العمر پرورش می‌یابند — کودکانی که خواندن را راهی برای فهمیدن و زیستن می‌دانند.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Clark, C., & Teravainen, A. (2017). Children’s and Young People’s Reading for Pleasure: 2016/17. National Literacy Trust.

• Cremin, T., Mottram, M., Collins, F., Powell, S., & Safford, K. (2014). Building Communities of Engaged Readers. Routledge.

• Gambrell, L. B. (2011). Seven Rules of Engagement: What’s Most Important to Know About Motivation to Read. The Reading Teacher, 65(3), 172–178.

• Guthrie, J. T., & Wigfield, A. (2000). Engagement and Motivation in Reading. In Handbook of Reading Research, Vol. III. Lawrence Erlbaum Associates.

• IFLA. (2020). Guidelines for School Libraries. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• Mackey, M., & Cremin, T. (2019). Teachers as Readers: Visible Reading Practices. Literacy, 53(3), 137–145.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• Rosenblatt, L. M. (1994). The Reader, the Text, the Poem. Southern Illinois University Press.

به استناد پژوهش‌های علمی و گزارش‌های جهانی

مقدمه

در بسیاری از خانواده‌ها، نخستین الگویی که کودک پس از والدین از او می‌آموزد، خواهر یا برادر بزرگ‌تر است. کودک رفتار او را می‌بیند، به او گوش می‌دهد، و تلاش می‌کند شبیه او باشد.
بر پایه‌ی نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977)، مشاهده‌ی رفتار افرادی که از نظر سنی و جایگاه اجتماعی به فرد نزدیک‌اند، تأثیر عمیق‌تری بر شکل‌گیری رفتار دارد. از این رو، خواهر و برادرِ کتاب‌خوان می‌توانند نقشی بسیار مؤثر در علاقه‌مند کردن کودک به مطالعه داشته باشند.

پژوهش‌های بنیاد ملی سواد National Literacy Trust (2022) نشان داده‌اند که ۳۸ درصد کودکان بریتانیایی، خواهر یا برادر بزرگ‌تر خود را یکی از الگوهای اصلی خواندن در خانه معرفی کرده‌اند؛ رقمی که از میزان تأثیر بسیاری از برنامه‌های رسمی ترویج مطالعه بیشتر است.

۱. الگوی نزدیک و قابل‌دسترس

برخلاف والدین که معمولاً در جایگاه قدرت و راهنما هستند، خواهر یا برادر بزرگ‌تر الگویی «دست‌یافتنی» است. کودک می‌بیند که او با زبان و علایق مشابه خودش کتاب می‌خواند و در نتیجه، رفتار او برایش قابل تقلید‌تر است.
مطالعه‌ی کلارک و داگلاس Clark & Douglas (2011) نشان می‌دهد که رابطه‌ی صمیمی و غیررسمی میان خواهر و برادر، بستری طبیعی برای انتقال عادت‌های خواندن فراهم می‌کند.

۲. تقلید طبیعی در محیط خانه

در خانه‌هایی که فرزندان بزرگ‌تر در حال مطالعه دیده می‌شوند، کوچک‌ترها به‌صورت خودبه‌خود به تقلید می‌پردازند. این تقلید گاهی به شکل نگاه کردن به تصاویر کتاب، نشستن کنار فرد در حال مطالعه یا حتی ورق زدن کتاب بدون درک محتواست — که همه گام‌های ابتدایی در مسیر خواندن‌اند.
پژوهش باس و همکاران Bus et al. (1995) نشان داد که مشاهده‌ی رفتار خواندن دیگران، حتی بدون آموزش مستقیم، در رشد سواد شکوفایی نقش دارد.

۳. گفت‌وگوی دوستانه درباره‌ی کتاب

خواهر و برادر می‌توانند بدون نقش رسمی معلم یا والد، درباره‌ی کتاب‌ها با هم حرف بزنند: از بخش‌های بامزه‌ی داستان گرفته تا شخصیت‌های مورد علاقه.
این گفت‌وگوهای غیررسمی، به گفته‌ی کلارک و رمبولد Clark & Rumbold (2006)، یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت «خواندن برای لذت» است، چون کتاب را به تجربه‌ای اجتماعی و شخصی تبدیل می‌کند.

۴. فعالیت‌های مشترک خواندن

بلندخوانی برای خواهر یا برادر کوچک‌تر، بازی با محتوای کتاب (مثلاً اجرای نقش شخصیت‌ها)، یا درست کردن دفتر یادداشت کتاب‌ها، تجربه‌های خانوادگی غنی‌ای می‌سازند.
مطالعه‌ای در مجله پژوهش خواندن Journal of Research in Reading (2018) نشان می‌دهد مشارکت خواهر یا برادر بزرگ‌تر در بلندخوانی، نه‌تنها مهارت زبانی کودک کوچک‌تر، بلکه اعتمادبه‌نفس خودِ نوجوانِ کتاب‌خوان را نیز افزایش می‌دهد.

۵. رقابت سالم و تشویق متقابل

در بعضی خانواده‌ها، خواهر و برادرها با شوخ‌طبعی و رقابت دوستانه درباره‌ی میزان خواندن یا انتخاب کتاب گفت‌وگو می‌کنند. این رقابت، اگر با حمایت والدین همراه باشد، می‌تواند انگیزه‌ی مطالعه را تقویت کند.
پژوهش‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD (2022) تأکید دارند که تعاملات مثبت میان همسالان (در خانه یا مدرسه) نقش مستقیمی در افزایش زمان مطالعه‌ی داوطلبانه دارد.

۶. پیوند عاطفی و احساس تعلق

کتاب‌خوانی میان خواهر و برادر، تنها انتقال دانش نیست؛ نوعی رابطه‌ی عاطفی است. زمانی که بزرگ‌تر برای کوچک‌تر می‌خواند، نوعی مراقبت، مهربانی و همراهی در قالب خواندن شکل می‌گیرد. این تجربه‌ها پایه‌ی اجتماعی شدن فرهنگی کودک را می‌سازد.
به گفته‌ی ویگوتسکی Vygotsky (1978)، یادگیری در بستر رابطه‌های انسانی اتفاق می‌افتد، و روابط خواهر و برادر از نخستین بسترهای یادگیری اجتماعی‌اند.

۷. حمایت والدین از نقش فرزندان

والدین می‌توانند با تشویق بزرگ‌ترها به بلندخوانی یا پیشنهاد فعالیت‌های گروهی کتاب‌خوانی، این نقش را تقویت کنند. مهم آن است که رفتار خواندن در خانواده به تجربه‌ای جمعی و شاد تبدیل شود، نه رقابتی یا تحمیلی.

جمع‌بندی

در خانه‌ای که کتاب حضور دارد و روابط میان اعضا صمیمی است، خواهر و برادر می‌توانند بهترین مروّجان خواندن باشند.
کودک کوچک‌تر از رفتار خواهر یا برادر بزرگ‌تر یاد می‌گیرد، و نوجوان از اینکه نقش آموزگار یا قصه‌گو را بر عهده دارد، احساس مسئولیت و اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کند.
خواندن در چنین خانه‌ای، فقط فعالیتی فردی نیست؛ پلی است میان نسل‌ها، احساس‌ها و تجربه‌ها.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read. Review of Educational Research, 65(1), 1–21.

• Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. National Literacy Trust.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

• Journal of Research in Reading. (2018). Sibling Reading Interactions and Early Literacy Development. Wiley-Blackwell.

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی جهانی

مقدمه

خانه‌ای که در آن کتاب حضور دارد، صرفاً محل سکونت نیست، بلکه محیطی زنده برای رشد اندیشه، تخیل و گفت‌وگوست. پژوهش‌های بین‌المللی در حوزه‌ی سواد و ترویج خواندن نشان می‌دهند که میزان دسترسی کودک به کتاب در خانه، قوی‌ترین شاخص پیش‌بینی‌کننده‌ی علاقه و توانایی خواندن در آینده است (OECD, 2022).
خانه‌ای که در آن کتاب بخشی از زندگی روزمره است، ذهنی کنجکاو، پرسش‌گر و خلاق پرورش می‌دهد. اما چگونه می‌توان خانه را به «پناهگاه کتاب» و نقطه‌ی آغاز لذت از خواندن تبدیل کرد؟

۱. حضور کتاب در فضای دید و زندگی

کودک باید کتاب را ببیند تا کتاب‌خوان شود. قفسه‌های باز و در دسترس، کتاب‌های تصویری روی میز یا کنار تخت، و حتی چند مجله در آشپزخانه یا اتاق نشیمن، پیام روشنی به او می‌دهند: کتاب جزئی از زندگی است، نه شیء تزئینی.
در گزارش سواد خواندن پیسا وابسته به سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD PISA Reading Literacy (2022) آمده است کودکانی که در خانه حداقل ۲۰ کتاب دارند، از نظر مهارت‌های زبانی و درک مطلب، به‌طور میانگین دو سال جلوتر از همسالانی‌اند که در محیط بدون کتاب رشد می‌کنند.

۲. ایجاد فضای دنج و امن برای خواندن

خانه‌ای کتاب‌خوان، الزاماً پر از کتاب نیست، بلکه جایی است که خواندن در آن احساس خوبی دارد. نور مناسب، صندلی یا گوشه‌ی نرم، و زمان‌های آرام در روز (پیش از خواب یا بعد از شام) می‌تواند «پناهگاه خواندن» بسازد.
پژوهش داگلاس و کلارک Clark & Douglas (2011) نشان می‌دهد کودکان زمانی به خواندن علاقه‌مند می‌شوند که خواندن در محیطی همراه با آرامش و امنیت عاطفی انجام شود. چنین فضاهایی نه‌تنها به تمرکز، بلکه به پیوند عاطفی با کتاب کمک می‌کند.

۳. پیوند کتاب با روابط خانوادگی

در خانه‌ی کتاب‌خوان، کتاب ابزاری برای گفت‌وگو و ارتباط است، نه صرفاً آموزش. بلندخوانی پیش از خواب، گفت‌وگو درباره‌ی داستان‌ها، یا پرسیدن نظر کودک درباره‌ی شخصیت‌ها، سبب می‌شود کتاب به بخشی از رابطه‌ی خانوادگی تبدیل شود.
پژوهش باس و همکاران Bus et al., 1995 نشان داده است که خواندن مشترک والد و کودک، افزون بر رشد زبانی، به شکل‌گیری دلبستگی ایمن و احساس تعلق کمک می‌کند. این تجربه‌ها، بنیان روانی عادت به خواندن را می‌سازند.

۴. دعوت به خواندن از راه رفتار، نه اجبار

در خانواده‌ی کتاب‌خوان، کسی به کودک نمی‌گوید «برو کتاب بخوان»، بلکه خود والدین یا اعضای خانواده در حال مطالعه دیده می‌شوند. کودک به‌صورت طبیعی کنجکاو می‌شود بداند چرا والدین از کتاب لذت می‌برند.
نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977) توضیح می‌دهد که مشاهده‌ی رفتار لذت‌بخش در اطرافیان، به‌ویژه والدین، قوی‌ترین محرک برای تقلید و تکرار آن رفتار است.

۵. آزادی در انتخاب کتاب

خانه‌ی کتاب‌خوان، فضای کنترل نیست، فضای انتخاب است. کودکان باید بتوانند از میان موضوعات و ژانرهای مختلف، کتاب مورد علاقه‌شان را برگزینند.
کرشن Krashen (2011) در نظریه‌ی «خواندن آزاد داوطلبانه» می‌نویسد: خواندن زمانی پایدار می‌ماند که از علاقه‌ی واقعی برخیزد، نه از اجبار بیرونی. خانواده‌ها با تنوع کتاب و احترام به سلیقه‌ی فرزند، این آزادی را تقویت می‌کنند.

۶. جشن گرفتن برای کتاب و خواندن

برگزاری رویدادهای خانوادگی کوچک مانند «روز کتاب جدید»، «بلندخوانی جمعی» یا «تعویض کتاب‌های خوانده‌شده»، می‌تواند به خواندن حالتی شاد و اجتماعی بدهد.
مطالعه‌ی کلارک و رمبولد Clark & Rumbold (2006) نشان می‌دهد که پیوند دادن کتاب با احساس شادی و تجربه‌ی مشترک خانوادگی، انگیزه‌ی درونی خواندن را در کودکان تقویت می‌کند.

۷. پیوند خانه با کتابخانه

خانه‌ی کتاب‌خوان، ارتباط پویایی با کتابخانه دارد. رفتن منظم به کتابخانه، آشنایی با کتابدار کودک، و استفاده از خدمات قصه‌خوانی یا امانت خانوادگی، دامنه‌ی تجربه‌های خواندن را گسترش می‌دهد.
در راهنمای ایفلا IFLA برای خدمات کتابخانه‌ای به کودکان (2020) آمده است که خانواده‌هایی که با فرزندان خود به کتابخانه می‌روند، نه‌تنها مهارت خواندن بلکه احساس تعلق فرهنگی بیشتری در کودکان ایجاد می‌کنند.

۸. گسترش فرهنگ گفت‌وگو و تفکر

خانه‌ای که در آن کتاب خوانده می‌شود، فقط محل انباشت اطلاعات نیست، بلکه مکانی برای گفت‌وگو و اندیشیدن است. والدین کتاب‌خوان به کودکان می‌آموزند پرسش کنند، نظر بدهند و از خواندن برای درک بهتر جهان استفاده کنند.
به گفته‌ی نوسبام Nussbaum (2010)، پرورش تخیل و همدلی از راه ادبیات، یکی از پایه‌های آموزش انسانی و دموکراتیک است — و این بنیان در خانواده شکل می‌گیرد.

جمع‌بندی

خانه‌ی کتاب‌خوان نه لوکس است، نه پیچیده؛ خانه‌ای است که در آن کتاب دیده می‌شود، خوانده می‌شود، و درباره‌اش گفت‌وگو می‌شود.
چنین خانه‌ای، محیطی امن برای پرورش ذهن و تخیل کودک است — پناهگاهی که در آن خواندن نه تکلیف، بلکه لذت، گفت‌وگو و کشف است.
از دل خانواده‌های کتاب‌خوان است که جامعه‌ای کتاب‌خوان زاده می‌شود.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read. Review of Educational Research, 65(1), 1–21.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. National Literacy Trust.

• IFLA. (2020). Guidelines for Library Services to Children. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• Nussbaum, M. (2010). Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities. Princeton University Press.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی بین‌المللی

مقدمه

خانواده نخستین و ماندگارترین بستر شکل‌گیری عادت‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای فرهنگی است. پیش از آنکه کودک وارد مدرسه شود، تجربه‌های روزمره‌اش با کتاب، تصویر، قصه و گفت‌وگو در خانه، پایه‌های علاقه و نگرش او نسبت به خواندن را می‌سازد. پژوهش‌های متعددی در روان‌شناسی تربیتی و ترویج خواندن ازجمله پژوهش کلارک و رمبولد Clark & Rumbold, 2006؛ و پژوهش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD, 2022 نشان داده‌اند که حضور والدین کتاب‌خوان در خانه، یکی از قوی‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده‌ی موفقیت تحصیلی، گسترش واژگان و انگیزه‌ی مطالعه در آینده است.

نقش والدین در پرورش کودک کتاب‌خوان تنها به «خرید کتاب» محدود نمی‌شود، بلکه به رفتار، نگرش و فضای ارتباطی خانه گره خورده است. در ادامه، بر پایه‌ی منابع علمی و تجربه‌های جهانی، به مهم‌ترین ابعاد این نقش می‌پردازیم.

۱. الگو بودن در رفتار خواندن

کودکان از راه مشاهده یاد می‌گیرند. بر اساس نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977)، رفتارهایی که کودک در اطراف خود می‌بیند، به‌ویژه رفتار والدین، به‌سرعت در الگوهای ذهنی او ثبت می‌شود. وقتی والدین کتاب می‌خوانند، حتی بدون تشویق مستقیم، به کودک نشان می‌دهند که خواندن عملی ارزشمند و لذت‌بخش است.
مطالعه‌ی بنیاد ملی سواد بریتانیا (National Literacy Trust, 2022) نشان داده است کودکانی که حداقل یکی از والدین‌شان اهل مطالعه‌اند، ۲٫۵ برابر بیش از دیگران از خواندن لذت می‌برند.

۲. ایجاد محیط کتاب‌محور در خانه

محیط فیزیکی خانه در شکل‌گیری عادت‌ها نقش بنیادین دارد. حضور قفسه‌ی کتاب، کتاب تصویری در دسترس، مجله یا حتی روزنامه در فضای خانه، پیام ضمنی قدرتمندی به کودک می‌دهد: «کتاب بخشی از زندگی ماست».
گزارش پیسا وابسته به سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD PISA (2022) تأکید می‌کند تعداد کتاب‌های موجود در خانه، یکی از شاخص‌های کلیدی در ارزیابی سطح سواد عملکردی کودکان در کشورهای مختلف است. خانواده‌هایی که محیط غنی از متن دارند، کودکانی پرورش می‌دهند که درک مطلب و توان زبان‌آموزی بالاتری دارند.

۳. بلندخوانی مشترک؛ نخستین تجربه‌ی لذت از کتاب

بلندخوانی یکی از مؤثرترین شیوه‌ها برای پیوند عاطفی و زبانی میان والد و کودک است. در این فعالیت، کودک نه‌فقط با زبان و واژگان، بلکه با ریتم، احساس و معنا درگیر می‌شود.
پژوهش باس، وان ایزندورن و پلگرینی Bus, van Ijzendoorn & Pellegrini (1995) نشان داد کودکانی که در سال‌های پیش از دبستان تجربه‌ی بلندخوانی مداوم با والدین دارند، در مهارت‌های زبانی و درک متن، به‌طور معناداری از همسالان خود پیشی می‌گیرند.
در دوره‌ی نوجوانی نیز گفت‌وگو درباره‌ی کتاب‌های خوانده‌شده (حتی اگر به شکل بلندخوانی نباشد) نقش مهمی در حفظ پیوند خانوادگی و علاقه به مطالعه دارد.

۴. گفت‌وگو درباره‌ی کتاب و تجربه‌های خواندن

وقتی والدین درباره‌ی کتاب‌ها صحبت می‌کنند، نظر کودک را می‌پرسند یا احساس خود را درباره‌ی داستان‌ها بیان می‌کنند، خواندن از حالت فردی خارج شده و به تجربه‌ای اجتماعی تبدیل می‌شود.
پژوهش کلارک و داگلاس در بنیاد ملی سواد Clark & Douglas (2011) در National Literacy Trust نشان می‌دهد کودکانی که در خانه درباره کتاب گفت‌وگو می‌کنند، بیش از سه برابر احتمال دارد که خواندن را به عنوان فعالیتی لذت‌بخش در نظر بگیرند.

۵. احترام به سلیقه‌ی خواندن کودک

هر کودک سلیقه و نیاز متفاوتی دارد. برخی به داستان علاقه‌مندند، برخی به کتاب‌های تصویری یا علمی. والدین باید اجازه دهند کودک مسیر خود را در انتخاب کتاب بیابد.
استفن کرشن Stephen Krashen (2011) در نظریه‌ی «خواندن آزاد داوطلبانه» تأکید می‌کند که آزادی در انتخاب کتاب، انگیزه‌ی درونی برای خواندن را چندین برابر می‌کند و تأثیر آن از هر نظام پاداش یا اجبار آموزشی بیشتر است.

۶. پیوند دادن خواندن با زندگی روزمره

خواندن زمانی معنا پیدا می‌کند که کودک ببیند کتاب به زندگی واقعی او مربوط است. والدینی که درباره‌ی موضوعات روزمره از کتاب‌ها مثال می‌زنند، یا از داستان‌ها برای گفتگو درباره‌ی احساسات، دوستی، یا مسائل خانوادگی بهره می‌گیرند، به کودک نشان می‌دهند که کتاب منبعی برای شناخت خود و جهان است.
لوئیس روزنبلات Louise Rosenblatt (1994) در نظریه‌ی «پاسخ خواننده» بیان می‌کند که معنا در تعامل میان خواننده و متن شکل می‌گیرد؛ والدین می‌توانند این تعامل را به شکل زنده در خانه بازآفرینی کنند.

۷. حمایت از ارتباط کودک با فضاهای کتابی

یکی از نشانه‌های والدین کتاب‌خوان، پیوند دادن فرزندان با کتابخانه‌ها، باشگاه‌های مطالعه و برنامه‌های فرهنگی است. بازدید منظم از کتابخانه، شرکت در جشنواره‌های کتاب و هدیه دادن کتاب به مناسبت‌های مختلف، از رفتارهای ساده اما مؤثر در ترویج مطالعه است.
بر اساس راهنمای ایفلا برای خدمات کتابخانه‌ای به کودکان IFLA Guidelines for Library Services to Children (2020)، خانواده‌ای که به‌صورت مستمر از کتابخانه استفاده می‌کند، نقش مهمی در گسترش سواد فرهنگی و اجتماعی کودک دارد.

۸. تداوم نقش والدین در سال‌های نوجوانی

با ورود کودک به دوره‌ی نوجوانی، گرچه استقلال‌خواهی افزایش می‌یابد، اما تأثیر والدین از بین نمی‌رود. والدینی که در این مرحله، به جای کنترل، به گفت‌وگو، اعتماد و احترام به علایق نوجوان روی می‌آورند، زمینه‌ی تداوم علاقه به مطالعه را فراهم می‌کنند.
سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و بنیاد ملی سواد OECD (2022) و National Literacy Trust (2020) هر دو تأکید دارند که حتی در سنین دبیرستان، رابطه‌ی مثبت والدین با کتاب، پیش‌بینی‌کننده‌ی رفتار مطالعه‌ی نوجوانان است.

جمع‌بندی

والدین نخستین و مؤثرترین الگوی خواندن برای فرزندان خود هستند. رفتار واقعی آن‌ها — نه توصیه‌های کلامی — بیشترین نقش را در شکل‌گیری نگرش و عادت مطالعه دارد.
خانه‌ای که در آن کتاب دیده می‌شود، درباره‌ی کتاب گفت‌وگو می‌شود و خواندن بخشی از زندگی خانوادگی است، به‌طور طبیعی کودکانی کتاب‌خوان پرورش می‌دهد.
ترویج خواندن از خانواده آغاز می‌شود و از دل رفتار، عادت و نگاه والدین به فرهنگ و لذت مطالعه ریشه می‌گیرد.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read: A Meta-Analysis on Intergenerational Transmission of Literacy. Review of Educational Research, 65(1), 1–21.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. National Literacy Trust.

• IFLA. (2020). Guidelines for Library Services to Children. The Hague: IFLA.

• Krashen, S. (2011). Free Voluntary Reading. Santa Barbara: Libraries Unlimited.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• Rosenblatt, L. M. (1994). The Reader, the Text, the Poem: The Transactional Theory of the Literary Work. Southern Illinois University Press.

به استناد پژوهش‌ها و منابع علمی معتبر

مقدمه

کودکان، پیش از آنکه خواندن را بیاموزند، رفتار خواندن را می‌بینند. والدینی که کتاب می‌خوانند، نه‌تنها آگاهی و تخیل خود را گسترش می‌دهند، بلکه ناخواسته برای فرزندشان الگوی فرهنگی می‌شوند.
بر اساس نظریه‌ی یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura, 1977)، بیشتر رفتارهای انسانی از طریق مشاهده و تقلید شکل می‌گیرد. به همین سبب، رفتار کتاب‌خوانی والدین در خانه یکی از قوی‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده‌ی گرایش کودک به مطالعه در آینده است.

مطالعات سازمان همکاری اقتصادی و توسعه OECD (2022) و بنیاد ملی سواد National Literacy Trust (2020) نشان می‌دهد کودکانی که والدین‌شان در خانه می‌خوانند یا درباره‌ی کتاب گفت‌وگو می‌کنند، به‌طور معناداری مهارت زبانی و نگرش مثبت‌تری به مطالعه دارند. در واقع، پدر و مادر کتاب‌خوان نه از راه توصیه، بلکه از راه رفتار، کودکی کتاب‌خوان پرورش می‌دهند.

۱. رفتار، نه گفتار؛ نقش دیداری پدر و مادر

کودکان به توصیه‌ها کمتر از رفتارها اعتماد می‌کنند. وقتی می‌بینند پدر یا مادر در زمان استراحت به جای تلفن همراه، کتابی در دست دارد، پیام روشن و بی‌کلامی دریافت می‌کنند: کتاب بخشی از زندگی است.
پژوهش کلارک و رمبولد Clark & Rumbold (2006) نشان می‌دهد دیدن رفتار خواندن والدین، حتی بدون مشارکت مستقیم کودک، تأثیری عمیق بر نگرش او نسبت به کتاب دارد.

۲. کتاب به عنوان «عضو خانه»

در خانواده‌ی کتاب‌خوان، کتاب فقط وسیله‌ای آموزشی نیست؛ حضوری زنده دارد. قرار داشتن کتاب روی میز نهار، در کیف سفر یا در کنار تختخواب، نشان می‌دهد کتاب بخشی از جریان زندگی است.
گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه OECD (2022) تأکید می‌کند که تعداد و حضور فیزیکی کتاب‌ها در خانه با میزان سواد عملکردی کودک رابطه‌ی مستقیم دارد. در خانه‌هایی که والدین کتاب را در زندگی روزمره خود می‌گنجانند، کودکان زودتر و عمیق‌تر به سواد خواندن دست می‌یابند.

۳. گفت‌وگو درباره‌ی کتاب؛ از تجربه تا تأثیر

والدین کتاب‌خوان نه‌فقط مطالعه می‌کنند، بلکه درباره‌ی آن حرف می‌زنند. گفت‌وگو درباره‌ی کتاب، تجربه‌ی شخصی را به تجربه‌ای اجتماعی و الهام‌بخش تبدیل می‌کند.
پژوهش کلارک و داگلاس Clark & Douglas (2011) نشان داده است کودکانی که در خانه درباره‌ی کتاب گفت‌وگو می‌کنند، سه برابر بیش از دیگران از خواندن لذت می‌برند. وقتی والدین از داستان‌ها، نویسنده‌ها یا ایده‌های کتابی سخن می‌گویند، خواندن برای کودک معنای زنده پیدا می‌کند.

۴. حضور مشترک در فعالیت‌های کتاب‌محور

والدین می‌توانند با حضور در نمایشگاه‌های کتاب، جشنواره‌های ادبی یا نشست‌های کتابخانه‌ای همراه با کودک، نشان دهند کتاب‌خوانی فعالیتی خانوادگی و فرهنگی است.
مطابق با راهنمای IFLA (2020)، مشارکت والدین در برنامه‌های کتابخانه‌ای، انگیزه‌ی مطالعه و حس تعلق فرهنگی کودک را تقویت می‌کند.

۵. پدر کتاب‌خوان؛ نقشی کمتر دیده‌شده اما مؤثر

پژوهش‌های جهانی نشان می‌دهند که مشارکت پدران در خواندن با فرزندان، تأثیر چشم‌گیری بر نگرش مثبت پسران نسبت به مطالعه دارد. مطالعه‌ای در بنیاد ملی سواد National Literacy Trust (2019) نشان داد حضور فعال پدران در بلندخوانی و گفتگوهای کتابی، به شکل خاصی بر خودباوری خواندن در پسران مؤثر است.
وقتی پدر، کتاب را نه به عنوان وظیفه‌ی آموزشی، بلکه به عنوان بخشی از زندگی خود نشان می‌دهد، تعادل الگوهای جنسیتی در ذهن کودک برقرار می‌شود و خواندن از «کار دخترانه یا مدرسه‌ای» فراتر می‌رود.

۶. مادر کتاب‌خوان؛ پیوند عاطفی و نخستین تجربه‌ی خواندن

در سال‌های نخست زندگی، تجربه‌ی خواندن بیشتر از طریق مادر رخ می‌دهد. بلندخوانی پیش از خواب، مرور تصاویر کتاب یا گفت‌وگو درباره‌ی داستان‌ها، پایه‌ی زبانی و عاطفی علاقه به کتاب را می‌گذارد.
پژوهش باس و همکاران Bus et al. (1995) نشان داد ارتباط زبانی و عاطفی در هنگام بلندخوانی، تأثیر مستقیمی بر رشد سواد شکوفایی (Emergent Literacy) دارد.

۷. پیوند خواندن با احساسات و زندگی واقعی

وقتی والدین درباره‌ی احساسات شخصیت‌های کتاب حرف می‌زنند یا از کتاب برای توضیح مسائل روزمره استفاده می‌کنند، کتاب به ابزاری برای همدلی و تفکر تبدیل می‌شود.
روزنبلات Rosenblatt (1994) در نظریه‌ی پاسخ خواننده تأکید دارد که معنا از تعامل میان متن و تجربه‌ی زندگی خواننده شکل می‌گیرد؛ والدین می‌توانند این تعامل را در خانه بازآفرینی کنند.

۸. استمرار و اصالت در رفتار

تأثیر الگو تنها زمانی ماندگار است که رفتار والدین پایدار و واقعی باشد. کودک به سرعت درمی‌یابد که خواندن والدین نمایشی است یا از علاقه‌ای درونی سرچشمه می‌گیرد.
مطالعه‌ی گوتریه و ویگفیلد Guthrie & Wigfield (2000) درباره‌ی انگیزش خواندن نشان می‌دهد که صداقت و اصالت در رفتار الگو، مهم‌ترین عامل در انتقال انگیزه به نسل بعد است.

جمع‌بندی

پدر و مادر، نخستین معلمان و الهام‌بخش‌ترین الگوهای خواندن در زندگی کودک‌اند. رفتار آن‌ها در خانه، زبان بدنشان هنگام خواندن، گفت‌وگوهایشان درباره‌ی کتاب، و حتی اشیایی که در اطرافشان قرار می‌گیرد، همه پیام‌هایی تربیتی و فرهنگی به کودک منتقل می‌کند.
خانه‌ای که در آن پدر و مادر اهل مطالعه‌اند، کتاب نه وسیله‌ای آموزشی بلکه جزئی از زندگی روزمره است؛ در چنین خانه‌ای، کودک می‌آموزد که خواندن یعنی اندیشیدن، احساس کردن و زیستن.

منابع

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

• Bus, A. G., van Ijzendoorn, M. H., & Pellegrini, A. D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read. Review of Educational Research, 65(1), 1–21.

• Clark, C., & Douglas, J. (2011). Young People’s Reading: The Importance of the Home Environment and Family Support. National Literacy Trust.

• Clark, C., & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. National Literacy Trust.

• Guthrie, J. T., & Wigfield, A. (2000). Engagement and Motivation in Reading. In Handbook of Reading Research, Vol. III. Lawrence Erlbaum Associates.

• IFLA. (2020). Guidelines for Library Services to Children. The Hague: IFLA.

• OECD. (2022). PISA Reading Literacy Framework. Paris: OECD Publishing.

• Rosenblatt, L. M. (1994). The Reader, the Text, the Poem: The Transactional Theory of the Literary Work. Southern Illinois University Press.

• National Literacy Trust. (2019). Father Figures: The Impact of Dads on Children’s Reading.

کتاب خواندن به ما فرصت می‌دهد که به جز دنیای خود، جهان‌های دیگری با انسان‌ها یا جانداران دیگر را بشناسیم، واژه‌ها و عبارت‌های جدیدی را بیاموزیم و طیف وسیعی از احساسات مانند ترس، خشم، ترحم و... را حس کنیم. با خواندن کتاب می‌‌توانیم مهارت‌های لازم برای زندگی‌مان را به دست آوریم.

کتاب خواندن بر کودکان بیشتر از بزرگ‌سالان تاثیر دارد؛ نخست چون گنجایش مغز کودکان برای یادگیری بیشتر است و در برابر پدیده‌های نو میل بازدارندگی ندارند و دیگر این‌که چون کودکان در آغاز راه شناخت و تجربه‌ی جهان‌اند، کتاب خواندن می‌تواند روند این شناخت و تجربه را سرعت ببخشد. چیزها و رخ‌دادهای پیرامون کودک محدوداند و اگر او در تجربه شناخت و رویارویی با جهان، فقط به اطراف خود بسنده کند، طبیعی است که درکش از دنیا بسیار محدود خواهد بود. مطالعه می‌تواند ذهن کودک را با سرزمین‌های دور، فرهنگ‌های دیگر یا حتی جانداران خیالی آشنا کند و دانسته‌های او را از جهان هستی گسترش دهد و خیال‌پردازی او را تقویت کند. پس مادران، پدران و مربیان کودکان باید به کتاب‌خوانی برای کودکان توجه کنند و برای آن به دقت برنامه‌ریزی کنند.

در کتابک بخوانید: کتاب درمانی چیست؟

تاثیر کتاب‌خوانی در رشد کودک

نتایج مطالعات بر چندین کودک 2 تا 9 ساله، مزایای فراوان کتاب‌خوانی را در زندگی این کودکان تایید کرده است. این مطالعات نشان داده‌اند که کتاب‌خواندن در دوران کودکی، به بهبود وضعیت درسی در مدرسه، تسهیل روابط اجتماعی با هم‌سالان و بزرگ‌ترها و افزایش صبر و تاب‌آوری کودکان در برابر مشکلات کمک می‌کند. نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که کتاب‌ خواندن در زمان کودکی منبع پایداری از اطلاعات را برای کودک فراهم می‌آورد که در طول زندگی و سنین مختلف به او کمک خواهد کرد.

در کتابک بخوانید: راهنمای کتاب‌درمانی

مهم‌ترین فایده‌ی کتاب‌خوانی ارتقای رشد شناختی کودک است. رشد شناختی چگونگی درک جهان و شیوه تفکر ما درباره آن با استفاده از هوش و استدلال و میزان توانایی به‌کارگیری زبان و پردازش اطلاعات است. کتاب خواندن سبب می‌شود کودکان درک عمیقی از دنیای خود پیدا کنند و مغزشان با دانش‌های پایه آشنا شود. این دانش‌های پایه مهارت‌های اساسی مورد نیاز برای زندگی است. افزایش دانش پایه به بهبود درک فرد از آنچه می‌بیند، می‌شنود و می‌خواند کمک می‌کند و با تکرار این چرخه، رفته‌رفته رشد شناختی فرد گسترش می‌یابد. فایده‌ی دیگر کتاب خواندن کودکان، ایجاد حس همدلی در آنها است. کودک با خواندن داستان، خود را در جهان داستان قرار می‌دهد و احساسات افراد مختلف را درک می‌کند. درک احساسات می‌تواند به همدلی در دنیای واقعی بینجامد. روانشناسی رشد می‌گوید که کودک تا 4 سالگی نمی‌تواند احساسات مختلف مانند خشم، دلخوری یا حسادت را نشان دهد زیرا واژه‌هایی که بتوانند این احساسات را از هم جدا کنند هنوز در ذهن کودک جای‌گیر نشده است؛ بنابراین کودک تمام احساسات ناخوشایندش را با رفتارهایی مانند قهر کردن، خوابیدن روی زمین و گرفتن چشمان خود نشان می‌دهد. برای نمونه وقتی کودکی به کودک دیگر حسادت می‌کند، از این حس ناخوشایند درک کاملی ندارد، بنابراین واکنشی نشان می‌دهد شبیه به زمانی که برایش خوراکی نمی‌خرند. مادران و پدرانی که دلیل این رفتارها را نمی‌شناسند آن را به لجبازی و نافرمانی کودک تعبیر می‌کنند. همراهی با شخصیت‌های یک داستان، که احساساتی مانند خشم، دلتنگی، حسادت، ترس و... دارند، به کودک کمک می‌کند این احساسات را بشناسد و شناخت احساسات به رشد ذهنی و در نتیجه رشد رفتاری او می‌انجامد. درک احساس و بیان مستقیم آن فرد را در روابط اجتماعی توانمندتر می‌کند. برای مثال اگر وقتی کودک از کسی دلخور است بتواند این احساس را از ترس تمییز دهد، می‌تواند آشکارا دلخوری خود را بیان کند و رابطه‌ی خود را با دیگری اصلاح کند. همچنین وقتی کودک با احساسات طبیعی انسانی آشنا باشد درک می‌کند دیگران چه حسی نسبت به او دارند و در مورد آنها به اشتباه داوری نمی‌کند. برای نمونه اگر کسی از رویارویی با او یا دوستان دیگر احساس خجالت و شرم می‌کند، کودک این حس را به ترس تعبیر نمی‌کند و می‌کوشد با نزدیک شدن به آن شخص و صمیمیت با او از احساس خجالت و اضطراب او بکاهد. پرورش مهارت درک و بیان احساسات، سبب ایجاد حس همدلی با دیگران و بهبود مهارت‌های اجتماعی کودکان می‌شود.

سودمندی دیگر کتاب‌خوانی برای کودکان، قوی‌تر شدن ارتباط بین کودک و مادر و پدر او است. اگر مادر و پدر به طور منظم برای کودک خود کتاب بخوانند، بدون شک رابطه کودک با آنها نزدیک‌تر می شود. کتاب خواندن به مادر و پدر فرصتی می‌دهد تا با فرزندشان رویدادی منظم و مشترک را رقم بزنند. اگر این رویداد، همیشگی و در ساعت مشخصی باشد، فرزندان نسبت به آن شرطی می‌شوند و همیشه منتظر آغاز کتاب‌خوانی در زمان مشخص‌اند. افزون بر این، کتاب‌خواندن برای کودک به او احساس توجه، عشق و اطمینان می‌دهد که برای رشد مناسب و سلامتی کودک مهم است.

بهره‌گیری از حس نوستالژی برای مطالعه با کتاب‌خوانی در کودکی

پژوهشگران دریافته‌اند برخی اتفاقاتی که در کودکی فرد رخ می‌دهد، مثلاً شنیدن قطعه‌ای موسیقی یا دیدن یک برنامه‌ی تلویزیونی، سبب می‌شود فرد در بزرگسالی به آن قطعه‌ی موسیقی یا برنامه‌ی خاص، احساس خوشایندی داشته باشد. این احساس خوشایند را، که همراه غم عمیقی ناشی از دور شدن از آن حال‌و‌هوا است، در اصطلاح «نوستالژی» می‌نامند. نوستالژی از ترکیب دو واژه‌ی یونانی «نوتوس» به معنی بازگشت به خانه و «آلژی» به معنای درد و غم، ساخته شده است. روانشناسان رشد معتقدند انسان در سال‌های آغازین زندگی، درک کاملی از آینده ندارد، از طرفی گذشته‌ای طولانی را نیز سپری نکرده است؛ پس برای کودکان حسرت زندگی گذشته، امید به آینده و داشتن هدف‌ها و آرزوهای دور و دراز در زندگی معنا ندارد.

در کتابک بخوانید: تعریف کتاب‌درمانی، هدف‌ها و کاربردهای آن

کودکان تا 4 یا 5 سالگی به طور کامل در زمان حال زندگی می‌کنند، در لحظه لذت می‌برند و چیزهای ناخوشایند را به سرعت از یاد می‌برند. پس اتفاقاتی که در سال‌های آغازین زندگی رخ می‌دهد، بیشتر برای فرد دل‌خواه و خوشایند است؛ برای نمونه ممکن است شخص بزرگ‌سال حتا دشواری‌های دوران کودکی‌اش را، با تمام محدودیت‌ها و کمبود امکانات، با خرسندی به خاطر آورد و از هر چیزی که آن لحظه‌ها را به یاد او می‌آورد لذت ببرد. پس وقتی مادر و پدر برای کودک کتاب می‌خوانند، کودک به کتاب و کتاب‌خوانی حسی نوستالژیک پیدا می‌کند، به طوری که در بزرگ‌سالی با دیدن یا خواندن کتاب، در ناخودآگاه او لحظه‌های خوب امنیت و آرامشی تداعی می‌شود که در کنار پدر و مادر داشته است.

تاثیر کتاب خواندن کودکان در پیشرفت تحصیلی آن‌ها

پژوهش‌ها نشان می‌دهد کودکانی که پیش از رفتن به مدرسه با کتاب و کتاب‌خوانی آشنا بوده‌اند، در دوران مدرسه بیشتر و بهتر پیشرفت کرده‌اند. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد کودکانی که پیش از ورود به مدرسه کتاب‌خوانی را آغاز کرده‌اند این مهارت‌ها را به دست آورده‌اند:

1. توانایی گوش دادن موثر به آموزگار: مهارت شنیداری کودکانی که مادران و پدران‌شان از سن بسیار کم برایشان کتاب خوانده‌اند، نسبت به سایر دانش‌آموزان بهتر است؛

2. مهارت کار با کتاب: کودکانی که از سن کم کتاب‌‌خوانی را تجربه کرده‌اند مهارت‌های کار با کتاب را بلدند، مهارت‌هایی مانند خواندن جمله‌ها از راست به چپ، ورق زدن بعد از خواندن یک صفحه و....؛

3. قدرت پردازش معانی: کودکان کتاب‌خوان به دلیل آشنایی با روایت‌های داستانی و پرورش توانایی تجزیه و تحلیل رفتار شخصیت‌های داستان، می‌توانند موضوعات آموزشی و علمی را نیز بهتر پردازش کنند؛

4. گسترش دایره‌ی واژگان: وقتی مادر و پدر به طور منظم و از خردسالی کودک برایش کتاب می‌خوانند، رفته‌رفته دایره‌ی واژگان کودک را گسترش می‌دهند و کودک در ادامه‌ی زندگی خود برای بیان احساسات و عقایدش مشکل کمبود واژه نخواهد داشت؛

5. افزایش تمرکز: کودک با شنیدن داستان، خود را در جهان داستان غرق می‌کند و با تمام توجه به کتابی که برایش می‌خوانند گوش می‌سپارد. اگر کتاب‌خوانی برای کودک به طور منظم ادامه یابد، ذهن کودک با مطالب کتاب‌ها سازگاری پیدا می‌کند و مهارت تمرکز کردن بر شنیده‌ها و خوانده‌ها را به دست می‌آورد.

در کتابک بخوانید: کتاب‌درمانی برای کودکان