چکیده

همه‌ی کودکان پیش از آنکه بتوانند بخوانند، می‌توانند بشنوند.
مدل «شنیدن کتاب» یا «خواندن شنیداری» راهی است برای گشودن درهای ادبیات از مسیر صدا و گوش.
در این روش، کودک به کتابی گوش می‌دهد — چه صدای زنده‌ی والد یا مربی، چه نسخه‌ی صوتی کتاب (کتاب گویا).
این تجربه، مهارت گوش‌سپاری، درک شنیداری، و عشق به داستان را پرورش می‌دهد و یکی از ابزارهای کلیدی در شکل‌گیری سواد شکوفایی (Emergent Literacy) به‌شمار می‌آید.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن شنیداری یعنی دریافت کتاب از راه گوش، نه چشم.
در این مدل، واژه‌ها از طریق صدا، لحن، ریتم و احساس منتقل می‌شوند و ذهن کودک با تصویرسازی شنیداری معنا را می‌سازد.

شنیدن کتاب ممکن است دو گونه باشد:

1. شنیدن زنده: بزرگسال کتاب را برای کودک می‌خواند (در خانه یا کلاس).

2. شنیدن ضبط‌شده: کودک نسخه‌ی صوتی کتاب را می‌شنود (کتاب گویا یا پادکست داستانی).

در هر دو حالت، عنصر کلیدی «صدا» است؛ صدایی که زبان را زنده می‌کند، حس و معنا را منتقل می‌کند و تخیل را به حرکت درمی‌آورد.

پژوهش‌های Krashen (2009) و UNESCO (2020) نشان داده‌اند که گوش دادن منظم به کتاب‌های صوتی، واژگان و ساخت‌های زبانی کودکان را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد، حتی در کودکانی که هنوز قادر به خواندن نیستند.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

مدل خواندن شنیداری، از نوزادی تا دوران دبستان کاربرد دارد و اهداف متنوعی را دنبال می‌کند:

• گسترش واژگان شنیداری: کودک واژه‌ها را در بافت طبیعی می‌شنود.

• رشد مهارت گوش‌سپاری: کودک یاد می‌گیرد توجه خود را روی صدا و معنا متمرکز کند.

• درک ساخت زبان و ریتم گفتار: از راه آهنگ، تکیه و مکث‌های طبیعی در گفتار.

• تحریک تخیل و تصویرسازی ذهنی: ذهن کودک هنگام شنیدن، تصاویر و فضاها را می‌سازد.

• ایجاد لذت و آرامش: شنیدن داستان، به‌ویژه هنگام استراحت یا پیش از خواب، احساس امنیت و لذت ایجاد می‌کند.

• دسترس‌پذیری برای کودکان با نیازهای ویژه: به‌ویژه کودکان نابینا یا کودکانی که در خواندن چاپی دشواری دارند.

  

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

مطالعه‌ی National Literacy Trust (2018) در بریتانیا نشان داد کودکانی که به‌صورت منظم به کتاب‌های گویا گوش می‌دهند، انگیزه‌ی بیشتری برای مطالعه و درک عمیق‌تر از متن دارند.

بر اساس چارچوب OECD PISA Reading Framework (2022)، درک شنیداری بخشی از سواد چندرسانه‌ای است و مهارت شنیدن فعال، نقش اساسی در فهم معنای متون دارد.

Stephen Krashen (2009) در نظریه‌ی «ورودی قابل فهم» توضیح می‌دهد که زبان زمانی به‌طور طبیعی آموخته می‌شود که کودک آن را در قالبی دل‌پذیر و معنادار بشنود — درست همان اتفاقی که در شنیدن کتاب رخ می‌دهد.

در گزارش UNESCO (2020) نیز تأکید شده است که برنامه‌های «خواندن شنیداری» در کشورهای در حال توسعه، نقشی کلیدی در دسترسی برابر کودکان به ادبیات ایفا می‌کنند، به‌ویژه در مناطقی که کتاب چاپی کمتر در دسترس است.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد می‌تواند هر شب هنگام خواب، کتابی را برای کودک بخواند یا پخش کند.

• بهتر است صدا واضح و آرام باشد و کودک بداند که این «زمان داستان» اوست.

• پس از پایان کتاب، چند سؤال ساده بپرسید:
  «کدوم بخش رو دوست داشتی؟» یا «اگه تو جای اون شخصیت بودی چی کار می‌کردی؟»

  

در مهدکودک

• مربی بخشی از روز را به شنیدن گروهی اختصاص می‌دهد.

• داستان پخش می‌شود و کودکان در حالت آرام می‌نشینند یا تصویرسازی می‌کنند.

• پس از شنیدن، گفت‌وگویی کوتاه درباره‌ی احساسات یا موضوع داستان شکل می‌گیرد.

• می‌توان شنیدن را با نقاشی یا حرکت ترکیب کرد:
  «وقتی صدای باران میاد، با دستات قطره‌ها رو نشون بده!»

در کتابخانه

• کتابدار نشست «قصه‌ی شنیدنی» برگزار می‌کند و مجموعه‌ای از کتاب‌های گویا را در دسترس می‌گذارد.

• کودک می‌تواند با هدفون به داستان گوش دهد و هم‌زمان تصویرهای کتاب را ببیند.

• گاهی والدین یا داوطلبان، کتابی را با صدای خود ضبط می‌کنند تا دیگران گوش دهند.

نمونه‌ی عملی

📘 کتاب نمونه: «کرگدن کوچولو نمی‌تونه بخوابه» نوشته‌ی جولی سایکس (نسخه‌ی گویا)

کودک هدفون را می‌گذارد و صدای گرم راوی را می‌شنود:
«کرگدن کوچولو زیر پشه‌بندش غلت زد... بیرون تاریک بود و صداهایی می‌اومد...»
راوی با تغییر لحن، ترس و آرامش را منتقل می‌کند.
کودک چشمانش را می‌بندد و در ذهنش جنگل، حیوانات و صدای باد را تصور می‌کند.
در پایان، صدای ملایم راوی می‌گوید: «حالا تو هم بخواب کوچولوی من...»
و کودک در حالی که لبخند می‌زند، آرام می‌شود.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. از نسخه‌های صوتی با اجرای حرفه‌ای استفاده کنید تا لحن، ریتم و صدا طبیعی باشد.

2. شنیدن را به تجربه‌ی فعال تبدیل کنید: از کودک بخواهید پیش‌بینی کند یا بخشی را بازگو کند.

3. مدت شنیدن را کوتاه نگه دارید (۵ تا ۱۵ دقیقه برای خردسالان).

4. بعد از شنیدن، گفت‌وگو کنید تا واژه‌ها و مفاهیم تثبیت شوند.

5. شنیدن گروهی را با دیدن تصاویر همراه کنید تا ارتباط بین واژه و تصویر شکل بگیرد.

6. برای کودکانی با نیازهای ویژه، کتاب گویا ابزاری برابر برای مشارکت است.

7. محیط شنیدن را آرام و بدون مزاحمت کنید؛ صدای اضافی، تمرکز را می‌گیرد.

جمع‌بندی

در دنیای پرسرعت امروز، شنیدن کتاب فرصتی است برای بازگشت به لذت آرام واژه‌ها.
کودک از طریق گوش دادن می‌آموزد که زبان موسیقی دارد، معنا از صدا زاده می‌شود و هر واژه می‌تواند تصویری در ذهن بسازد.
کتاب‌های گویا و خواندن شنیداری، راهی ساده و مؤثر برای پیوند دوباره‌ی خانواده‌ها با داستان و ادبیات‌اند — به‌ویژه برای کودکانی که هنوز نمی‌خوانند، اما مشتاق‌اند «بشنوند».

منابع

• Krashen, S. (2009). The Power of Reading: Insights from the Research. Libraries Unlimited.

• Clark, C. & Rumbold, K. (2006). Reading for Pleasure: A Research Overview. UKLA.

• National Literacy Trust (2018). Audiobooks and Reading Motivation in Children.

• UNESCO (2020). Inclusive Early Literacy: Audiobooks and Digital Access.

• OECD (2022). PISA Reading Framework.

• Reading Rockets (2021). Listening to Reading: Developing Early Literacy through Audiobooks.

چکیده

خواندن گروهی زمانی است که چند کودک همراه با مربی یا بزرگسال کتابی را با صدای بلند و هم‌زمان می‌خوانند یا به آن گوش می‌دهند.
این روش، تجربه‌ای اجتماعی و هیجان‌انگیز از خواندن است که باعث تقویت زبان، همکاری، اعتمادبه‌نفس و لذت جمعی از کتاب می‌شود.
خواندن گروهی پلی است میان «خواندن برای کودک» و «خواندن با دیگران»، و یکی از روش‌های مؤثر ترویج عادت مطالعه در محیط‌های آموزشی و کتابخانه‌ای به‌شمار می‌رود.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن گروهی یا دسته‌جمعی، گونه‌ای از بلندخوانی است که در آن چند کودک در یک جمع واحد درگیر شنیدن، تکرار یا خواندن هم‌زمان داستان می‌شوند.
در این روش، کتابدار، معلم یا والد نقش راهنما را دارد اما همه‌ی کودکان در فرایند خواندن مشارکت می‌کنند.

گاه مربی جمله‌ای می‌خواند و کودکان با او تکرار می‌کنند؛ گاه گروه‌ها بخش‌های مختلف داستان را اجرا می‌کنند یا صداهای شخصیت‌ها را می‌سازند.
این روش علاوه بر رشد زبان و درک مطلب، مهارت‌های اجتماعی چون همکاری، گوش دادن و احترام به نوبت را در کودکان تقویت می‌کند.

خواندن گروهی نخستین بار در دهه‌ی ۱۹۷۰ به‌عنوان بخشی از Shared Book Experience در کارهای Don Holdaway مطرح شد و سپس در برنامه‌های ترویج خواندن در مدرسه‌ها و کتابخانه‌ها گسترش یافت.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

خواندن گروهی به دلیل ماهیت جمعی خود، چند هدف مهم تربیتی را دنبال می‌کند:

• تقویت زبان و فلوئنتی گفتار: کودکان با تکرار متن، آهنگ زبان و ساخت جمله‌ها را بهتر درک می‌کنند.

• رشد مهارت گوش‌سپاری و تمرکز: گوش دادن به دیگران و هماهنگی با گروه باعث افزایش توجه می‌شود.

• افزایش اعتمادبه‌نفس: کودک حس می‌کند بخشی از گروه است و صدایش شنیده می‌شود.

• رشد اجتماعی و عاطفی: تجربه‌ی موفق گروهی از خواندن، احساس تعلق و دوستی را تقویت می‌کند.

• ترویج عادت به خواندن: لذت جمعی از کتاب، انگیزه‌ی کودک برای خواندن در خانه را افزایش می‌دهد.

پژوهش‌های Neuman & Dickinson (2002) نشان داده‌اند که فعالیت‌های گروهی در کلاس‌های پیش‌دبستانی، درک واژگان و تعامل کلامی را تا دو برابر نسبت به خواندن فردی افزایش می‌دهد.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

در کتاب The Foundations of Literacy (Holdaway, 1979)، خواندن گروهی به‌عنوان بخشی از «تجربه‌ی مشترک کتاب» معرفی شده است؛
فرایندی که در آن کودکان، زبان را از راه مشارکت اجتماعی و الگوگیری از صدای دیگران یاد می‌گیرند.

UNESCO (2018) در راهنمای «ترویج خواندن در جمع» توصیه می‌کند که در برنامه‌های کتابخانه‌ای، خواندن گروهی به‌صورت منظم اجرا شود تا کودکان با تجربه‌ی شنیدن و گفتن در کنار دیگران، مهارت زبانی و اجتماعی خود را گسترش دهند.

همچنین Aidan Chambers در کتاب Tell Me تأکید می‌کند که گفت‌وگو و تبادل احساس پس از خواندن گروهی، بخش ضروری تجربه است؛
زیرا «خواندن جمعی، بدون گفت‌وگو درباره‌ی کتاب، فقط نیمه‌ی ماجراست.»

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد می‌تواند برای چند کودک (مثلاً خواهر و برادرها) کتابی کوتاه را بخواند.

• در بخش‌های تکراری یا شعرگونه، کودکان را به خواندن هم‌زمان دعوت کند.

• پس از پایان کتاب، از هر کودک بخواهد بخشی را که بیشتر دوست داشت تعریف کند.

  

در مهدکودک

• مربی کودکان را در دایره می‌نشاند و کتاب را طوری نگه می‌دارد که همه ببینند.

• با صدای بلند و لحن نمایشی می‌خواند، سپس از گروه می‌خواهد بخش‌های تکراری را با او بخوانند:
  «پِک‌پِک، پِک‌پِک! خروس گفت: صبح بخیر!» (و همه تکرار می‌کنند)

• پس از خواندن، مربی از کودکان می‌پرسد:
  «کدوم شخصیت خنده‌دارتر بود؟» یا «دوست داری جای کی باشی؟»

• گاهی کودکان نقش شخصیت‌ها را اجرا می‌کنند.

  

در کتابخانه

• کتابدار نشست «بلندخوانی گروهی» برگزار می‌کند؛ گروهی از کودکان با راهنمایی او کتابی را با هم می‌خوانند.

• برای کتاب‌هایی با ریتم یا قافیه (مثل شعر، ترانه یا افسانه)، خواندن جمعی با صداهای متفاوت انجام می‌شود.

• پس از خواندن، گفت‌وگوی کوتاهی شکل می‌گیرد یا فعالیت هنری (نقاشی یا نمایش) برگزار می‌شود.

نمونه‌ی عملی

📖 کتاب نمونه: «کدو قلقله‌زن» (بازنویسی از قصه‌های عامیانه)

در مهدکودک، مربی کتاب را باز می‌کند و می‌گوید:
«بریم با هم بخونیم، وقتی گفتم "قُل قُل قُل" شما هم با من بگید!»
او می‌خواند: «کدو قلقله‌زن رفت تو راه، قُل قُل قُل!»
کودکان با خنده تکرار می‌کنند: «قُل قُل قُل!»
در هر بخش، گروه به شکل نمایشی همراه می‌شود؛ برخی صدای حیوانات را درمی‌آورند، برخی حرکت کدو را تقلید می‌کنند.

در پایان، مربی می‌پرسد:
«اگه تو بودی، از چه راهی می‌رفتی؟»
و کودکان با تخیل خود مسیرهای تازه‌ای پیشنهاد می‌دهند.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. کتاب‌های آهنگین، ریتمیک یا دارای تکرار زبانی انتخاب کنید.

2. کودکان را تشویق کنید تا در خواندن شرکت کنند، نه فقط گوش بدهند.

3. از حرکات دست، چهره و صدا برای جذاب‌سازی استفاده کنید.

4. به واکنش‌های کودکان توجه کنید؛ خنده، سکوت یا تکرار نشانه‌ی درگیری ذهنی است.

5. پس از خواندن، گفت‌وگو یا فعالیت تکمیلی اجرا کنید. (نقاشی، شعر، نمایش کوتاه)

6. همه را درگیر کنید، حتی خجالتی‌ترین کودک؛ گروه حس امنیت ایجاد می‌کند.

   

جمع‌بندی

خواندن گروهی، خواندن را از تجربه‌ای فردی به تجربه‌ای اجتماعی و پرشور تبدیل می‌کند.
کودک در این فضا، زبان را نه‌تنها از بزرگسال بلکه از همسالان خود می‌آموزد؛
می‌شنود، می‌گوید، می‌خندد و می‌فهمد که کتاب می‌تواند نقطه‌ی پیوند دل‌ها باشد.
در دنیایی که کودکان روزبه‌روز بیشتر درگیر تنهایی دیجیتال می‌شوند، خواندن دسته‌جمعی فرصتی است برای شنیدن صداهای یکدیگر و لذت‌بردن از واژه‌ها در کنار هم.

منابع

• Holdaway, D. (1979). The Foundations of Literacy. Ashton Scholastic.

• Neuman, S.B. & Dickinson, D.K. (2002). Handbook of Early Literacy Research. Guilford Press.

• Chambers, A. (1993). Tell Me: Children, Reading and Talk. Thimble Press.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Building Foundations for Learning.

• Reading Rockets (2020). Group Reading and Shared Reading Activities for Early Learners.

چکیده

خواندن برای کودک وقتی به گفت‌وگو تبدیل می‌شود، از یک فعالیت ساده به تجربه‌ای عمیق از یادگیری و ارتباط بدل می‌گردد.
در مدل «خواندن گفت‌وگومحور یا تعاملی»، بزرگسال به‌جای خواندن یک‌طرفه، با طرح پرسش‌ها، تشویق به توصیف و گوش دادن به پاسخ‌های کودک، او را به شریک فعال در فرایند معنا‌سازی تبدیل می‌کند.
این روش، از مؤثرترین الگوهای پرورش زبان، تفکر و سواد شکوفایی (Emergent Literacy) در سال‌های نخست زندگی است.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن گفت‌وگومحور (Dialogic Reading) نوعی بلندخوانی تعاملی است که در آن کودک از شنونده به راوی و تحلیلگر تبدیل می‌شود.
بزرگسال (والد یا مربی) کتاب را با صدای بلند می‌خواند اما در حین خواندن، با پرسش، مکث، دعوت به حدس‌زدن و توصیف تصاویر، کودک را وارد گفت‌وگو می‌کند.

این روش نخستین بار در دهه‌ی ۱۹۸۰ توسط Grover Whitehurst و Christopher Lonigan در دانشگاه فلوریدا توسعه یافت و در پروژه‌های ترویج خواندن در سراسر جهان (ازجمله برنامه‌های UNESCO Early Literacy Initiative) به‌عنوان الگوی استاندارد بلندخوانی مؤثر پذیرفته شد.

در کتاب Tell Me نوشته‌ی Aidan Chambers نیز مفهوم گفت‌وگو درباره‌ی کتاب به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر خواندن معرفی شده است؛ جایی که خواندن، صرفاً انتقال متن نیست، بلکه فرصتی برای اندیشیدن و گفت‌وگو درباره‌ی زندگی است.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

خواندن گفت‌وگومحور یکی از قوی‌ترین ابزارها برای رشد زبان و تفکر در سال‌های آغازین کودکی است.

بر اساس پژوهش‌های متعدد (Whitehurst & Lonigan, 1998؛ Hargrave & Sénéchal, 2000)، این مدل به شکل مؤثری:

• واژگان فعال کودک را گسترش می‌دهد.

• توان گوش‌سپاری و بیان کلامی را تقویت می‌کند.

• تفکر تحلیلی و پیش‌بینی را در کودک فعال می‌سازد.

• اعتمادبه‌نفس در گفتار را افزایش می‌دهد.

• رابطه‌ی عاطفی و گفت‌وگویی با بزرگسال را تعمیق می‌بخشد.

کودک در این فرایند یاد می‌گیرد که خواندن فقط شنیدن نیست، بلکه گفتن، فکر کردن و کشف معنا نیز هست.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

مدل Dialogic Reading از نظر علمی یکی از پژوهش‌محورترین مدل‌های آموزش زبان در سال‌های اولیه است.
Whitehurst در مطالعات خود نشان داد کودکانی که در برنامه‌ی بلندخوانی گفت‌وگومحور شرکت می‌کنند، در مقایسه با گروه کنترل، افزایش چشمگیر در واژگان بیانی و درک مطلب دارند.
در این برنامه، بزرگسال از راه چهار نوع تعامل با کودک کار می‌کند که با اختصار PEER و CROWD شناخته می‌شود:

مدل PEER

• Prompt: طرح پرسش از کودک (مثلاً: این چیه؟ یا بعد چی می‌شه؟)

• Evaluate: پاسخ کودک را تأیید یا اصلاح کن.

• Expand: پاسخ را بسط بده و جمله‌ی کامل‌تری بساز.

• Repeat: پاسخ اصلاح‌شده را تکرار کن تا در ذهن کودک بنشیند.

مدل CROWD (انواع پرسش‌ها)

• Completion: جای خالی جمله را بده تا کودک کامل کند.

• Recall: از او بخواه رویداد قبلی را به خاطر بیاورد.

• Open-ended: پرسش‌های باز بپرس.

• Wh- questions: از «چه کسی؟»، «کجا؟»، «چرا؟» استفاده کن.

• Distancing: پرسش درباره‌ی تجربه‌های واقعی زندگی او.

این چارچوب امروزه در راهنمایی‌های UNESCO (2018) و OECD (2022) برای آموزش سواد در اوان کودکی توصیه می‌شود.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد کتابی با تصاویر روشن و شخصیت‌های ساده انتخاب می‌کند.

• هر صفحه را با کودک می‌بیند و می‌پرسد:
  «به نظرت الان چی می‌شه؟»، «چرا این کوچولو ناراحته؟»

• کودک پاسخ می‌دهد و والد پاسخ را گسترش می‌دهد:
  «آره، چون باد بادکنکشو برد! یعنی باد خیلی تند بوده، نه؟»

• در پایان کتاب، از کودک خواسته می‌شود ماجرا را به زبان خودش بازگو کند.

در مهدکودک

• مربی گروه کوچکی از کودکان را دور خود جمع می‌کند.

• هنگام بلندخوانی، در لحظه‌های مهم توقف می‌کند و پرسش باز می‌پرسد.

• پس از پایان، گفت‌وگوی جمعی شکل می‌گیرد تا هر کودک احساس خود را بیان کند.

در کتابخانه

• کتابدار نشست «با من بگو درباره‌ی کتاب» برگزار می‌کند.

• کودکان کتابی را که خوانده‌اند، با دیگران مرور می‌کنند.

• کتابدار گفت‌وگو را با پرسش‌هایی مثل «چه چیزش تو رو غافلگیر کرد؟» یا «کدوم شخصیت رو دوست داشتی؟» هدایت می‌کند.

نمونه‌ی عملی

📘 کتاب نمونه: «یک روز با دوستت مهربان باش» (کتاب تصویری از مجموعه‌ی رفتارهای خوب)

مادر همراه کودک کتاب را می‌خواند.
در صفحه‌ای که پسربچه توپش را به دوستش می‌دهد، مادر می‌پرسد:
«به نظرت چرا توپش رو داد؟»
کودک: «چون می‌خواست دوستش خوشحال بشه!»
مادر پاسخ می‌دهد:
«آره، یعنی وقتی مهربونیم، هر دو خوشحال می‌شیم. تو هم تا حالا چیزی رو به دوستت دادی؟»
کودک با لبخند جواب می‌دهد و تجربه‌اش را تعریف می‌کند.
در پایان، کودک می‌گوید: «منم می‌خوام فردا توپم رو بدم علی بازی کنه!»
اینجاست که کتاب از صفحه بیرون آمده و به رفتار واقعی تبدیل می‌شود.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. پرسش‌ها را باز بگذارید؛ به‌جای «این چیه؟» بپرسید «به نظرت چه اتفاقی می‌افته؟».

2. پاسخ کودک را تأیید و گسترش دهید، نه اصلاح سرد.

3. از تکرار بهره ببرید، چون تکرار کلید تثبیت واژه‌هاست.

4. زمان سکوت بدهید، کودک برای اندیشیدن نیاز به مکث دارد.

5. احساسات را وارد کنید؛ خواندن باید همراه با لحن، چهره و تماس چشمی باشد.

6. جلسه را کوتاه اما منظم برگزار کنید؛ گفت‌وگو اگر زیاد طول بکشد، اثرش کم می‌شود.

7. اجازه دهید کودک هم سؤال بپرسد؛ کنجکاوی مهم‌تر از پاسخ درست است.

   

جمع‌بندی

خواندن گفت‌وگومحور، قلب زنده‌ی خواندن با کودک است.
در این روش، معنا نه در متن بلکه در گفت‌وگو ساخته می‌شود.
کودک می‌آموزد که داستان را می‌توان پرسید، فکر کرد و احساس کرد.
این مدل، از بلندخوانی منفعل به گفت‌وگوی دو‌سویه می‌رسد — گفت‌وگویی که بذر اندیشیدن، سخن گفتن و دوست داشتن کتاب را در ذهن کودک می‌کارد.

منابع

• Whitehurst, G.J. & Lonigan, C.J. (1998). Child Development and Emergent Literacy.

• Hargrave, A.C. & Sénéchal, M. (2000). A Book Reading Intervention with Preschool Children Who Have Limited Vocabularies.

• Chambers, A. (1993). Tell Me: Children, Reading and Talk.

• Meek, M. (1991). On Being Literate.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Policy and Practice.

• Reading Rockets (2021). Dialogic Reading: An Effective Way to Read Aloud with Young Children.

مقدمه

بلندخوانی (Read Aloud) یکی از مؤلفه‌های پایه‌ای ترویج سواد در دوره پیش‌دبستانی است. اما اگر خواندن فقط امری یک‌طرفه باشد — یعنی بزرگسال کتاب را بخواند و کودک به شنیدن بسنده کند — تأثیر آن محدود خواهد بود. تحقیقات نشان می‌دهند که بلندخوانی تعاملی یا خلاق (Interactive Read Aloud, Dialogic Reading و گونه‌های مشابه) تأثیر بسیار بیشتری بر زبان، واژگان و درک مطلب دارد نسبت به خواندن سنتی. (Reading Rockets)

در این مقاله ابتدا به دلایل اهمیت بلندخوانی خلاق می‌پردازم، سپس مؤلفه‌ها و روش‌های آن را تشریح می‌کنم، با مثال‌هایی از طرح‌های مؤثر، و نهایتاً توصیه‌های عملی برای اجرا در خانواده‌ها و مراکز پیش‌دبستانی ارائه می‌دهم.

بخش اول: چرا بلندخوانی خلاق؟ شواهد و مزایا

تأثیر بر زبان، واژگان و درک مطلب

• متاآنالیز‌ها و مطالعاتی که شیوه‌های مختلف خواندن بلند (از جمله dialogic reading، پرسش‌محور، خواندن مکرر) را بررسی کرده‌اند، نشان داده‌اند که این رویکردها تأثیر مثبت و معناداری بر مهارت‌های زبان، آگاهی چاپ (print awareness)، درک مطلب و واژگان کودکان دارند. (PMC)

• مطالعه‌ای درباره خواندن تعاملی در دوره پیش‌دبستانی نشان داده است کودکانی که در طرح بلندخوانی تعاملی شرکت کرده‌اند، نسبت به گروه کنترل پیشرفت بیشتری در زبان دهانی داشته‌اند (پاکستان مطالعه در ۶ هفته). (PMC)

• گزارش مؤسسه WWC ایالات متحده در بررسی روش Dialogic Reading نشان می‌دهد که وقتی خواندن مشترک به شکلی تعاملی انجام شود، کودک نقش را به عهده می‌گیرد و زبان تولیدی وی تقویت می‌شود. (Institute of Education Sciences)

• بررسی سیستماتیک ادبیات Dialogic Reading نشان می‌دهد که این روش نه تنها مهارت‌های زبانی را ارتقاء می‌دهد بلکه لذت خواندن، اعتماد والدین به خواندن و تعامل کتابی والد–کودک را نیز بهبود می‌بخشد. (Reach Out and Read)

تأثیر بر تفکر و مشارکت فعال

• بلندخوانی خلاق باعث می‌شود کودک نه شنونده منفعل باشد بلکه در داستان شرکت کند — پیش‌بینی، حدس زدن، پرسیدن سؤال، بازتاب تجربه خود را به داستان پیوند دهد. (crane.osu.edu)

• در مقاله «Revisiting Read Alouds» تأکید شده است که تعمیق گفتگوها پیرامون متن، باعث می‌شود زبان و تفکر فعال شوند، و کودکان از خواندن فقط دریافت‌کننده به مشارکت‌کننده تبدیل شوند. (Reading Rockets)

• بلندخوانی خلاق همچنین به کودکان نشان می‌دهد که «خواندن» فرآیندی است که شامل تفکر، سؤال و تأمل است — درواقع الگوسازی برای خواننده خوب است. (Reading Rockets)

مزایای فرامرزی: رشد اجتماعی، هیجانی و تعامل

• مطالعه‌ای که خواندن بلند، بازی و گفتگو را بررسی کرده، نشان داده است که این فعالیت‌ها می‌تواند تأثیر مثبتی بر رشد عاطفی و رفتاری کودکان داشته باشد (کاهش رفتارهای برون‌گرایانه، افزایش تمرکز). (PMC)

• بلندخوانی خلاق، مکانی برای گفت‌وگوی والد–کودک درباره احساسات شخصیت‌ها، تضادها و راه‌حل‌ها فراهم می‌کند که مهارت تفکر درباره دیگران و همدلی را تقویت می‌کند.

• وقتی کودک در پاسخ‌دادن و پرسشگری فعال باشد، احساس مالکیت بر متن و اعتماد به نفس بیشتری نسبت به خواندن دارد.

  

بخش دوم: مؤلفه‌ها و ساختار بلندخوانی خلاق

برای اجرای مؤثر بلندخوانی خلاق، چند مؤلفه کلیدی وجود دارد که در پژوهش‌ها و راهنماها مورد تأکیدند:

۱. انتخاب متن مناسب
۲. ساختار مکث‌ها و سوالات هدفمند
۳. روش‌های گفتگو و بازتاب
۴. خواندن مکرر و بازخوانی متن
۵. پیش‌آمادگی و پس‌آمادگی
۶. تنظیم سطح سؤال بر مبنای کودک
۷. الگوسازی تفکر خواننده

در ادامه هر کدام را با ارجاع به منابع و پیشنهاد عملی بررسی می‌کنم.

۱. انتخاب متن مناسب

• متن باید به لحاظ زبانی متناسب پیش‌دبستانی طراحی شده باشد — نه خیلی آسان و نه بیش از حد پیچیده.

• بهتر است تصویربندی قوی، شخصیت‌های جذاب و موقعیت‌هایی که کودک بتواند با آن‌ها ارتباط برقرار کند داشته باشد.

• متونی با فرصت‌هایی برای گفت‌وگو و پیش‌بینی — بخش‌هایی که مکث و سؤال دارند — مناسب‌ترند.

• انتخاب متنی که والد و کودک هر دو از آن لذت ببرند مهم است؛ چون مشارکت والد در تعامل تأثیر دارد.

• راهنمایان خواندن توصیه می‌کنند متن‌هایی را انتخاب کنید که به تجربه‌های روزمره کودک نزدیک باشند یا فرصتی برای گسترش آن داشته باشند. (NAEYC)

  

۲. ساختار مکث‌ها و سوالات هدفمند

یک بلندخوانی خلاق مؤثر، خواندن یکسره نیست — بلکه در میانه‌ها مکث می‌شود و سؤال یا بازتابی اجرا می‌شود:

• روش CROW D و PEER در Dialogic Reading:
   • C = Completion (کامل کردن بخش ناتمام)
   • R = Recall (یادآوری آنچه خوانده شده)
   • O = Open-ended questions (سوالات باز)
   • W = Wh- questions (چه، چرا، کی، کجا)
   • D = Distancing questions (سوالات ارتباطی با تجربه کودک)
   • PEER = Prompt, Evaluate, Expand, Repeat — که والد کودکی را تشویق به پاسخ می‌کند، پاسخ را ارزیابی می‌کند، آن را گسترش می‌دهد، و دوباره کودک را ترغیب می‌کند. (ccf.fiu.edu)

• مکث‌ها بهتر است در نقاط کلیدی داستان باشد — نقطه‌ای که پیامد دارد، تغییر دارد یا سؤال‌برانگیز است.

• تعداد مکث‌ها نباید زیاد باشد که خواندن به قطعه قطعه تبدیل شود؛ تعادلی بین جریان داستان و مکث وجود داشته باشد.

• سؤال‌ها باید باز، تحریک‌کننده تفکر و مبتنی بر تصویر یا رویدادهای داستان باشند. پرسش‌های بسته مانند «آیا او شیر خورد؟» کمتر مؤثرند نسبت به «فکر می‌کنی او چرا این کار را انجام داد؟»

۳. روش‌های گفت‌وگو و بازتاب

• پس از پاسخ کودک، والد باید پاسخ را گسترش دهد (مثلاً اگر کودک گفت «پرنده پرواز کرد»، والد بگوید «بله، پرنده بال‌هایش را باز کرد و در آسمان به سوی خورشید رفت»)

• بازگویی تجربه کودک دربارهٔ داستان: «تو اگر جای آن شخصیت بودی، چه کار می‌کردی؟»

• ارتباط داستان با تجربهٔ کودک: «یادته وقتی به باغ رفتیم؟ این پرنده شبیه آن چه پرنده‌ای بود؟»

• تأکید کردن بر واژگان جدید یا توصیفی و استفادهٔ توضیحی مختصر

• استفاده از پیش‌بینی: «فکر می‌کنی بعدش چه می‌شود؟» یا «چرا فکر می‌کنی او این کار را کرد؟»

• والد می‌تواند فکرش را وقتی با بخشی از داستان مواجه می‌شود، بیان کند (مدل تفکر): «نمی‌دانم چرا او این کار را کرد—شاید چون گرسنه بود؟»

این روش‌ها به کودک نشان می‌دهد که خواندن شامل فکر کردن، سؤال کردن و معناپردازی است — نه فقط شنیدن کلمات.

۴. خواندن مکرر و بازخوانی

• بازخوانی همان کتاب چند بار باعث تقویت واژگان، ساختار داستانی و فرصت برای فهم عمیق‌تر می‌شود. (PMC)

• در بازخوانی می‌توان مکث‌ها و سوالات جدید گذاشت — بعضی بخش‌ها را عمیق‌تر بررسی کرد

• بازخوانی به کودک اعتماد می‌دهد که داستان را بشناسد و در سؤال‌گویی مشارکت کند

• برخی مطالعات نشان داده‌اند که خواندن مکرر جز روش‌های مؤثر در خواندن بلند است. (PMC)

۵. پیش‌آمادگی و پس‌آمادگی

• پیش‌آمادگی: پیش از خواندن داستان، والد می‌تواند تصویری از کتاب را نشان دهد، عنوان را بخواند، کودک را با موضوع وارد گفتگو کند (مثلاً «فکر می‌کنی این داستان درباره چیست؟»)

• پس‌آمادگی: پس از پایان داستان، می‌توان خلاصه کرد، درباره پیام داستان گفت‌وگو کرد، نقشی که کودک دوست داشت را بپرسید، یا فعالیت مرتبطی (نقاشی، بازی کوچک) انجام داد

• این فعالیت‌ها کمک می‌کنند معنا تثبیت شود و برداشت کودک از داستان گسترش یابد

  

۶. تنظیم سطح سؤال بر حسب کودک

• در آغاز، سؤال‌ها ممکن است ساده باشند (مثلاً «چه کسی اینجاست؟»)

• سپس به تدریج سؤال‌های بازتر، تفسیری و تداعی‌ای مطرح شوند

• والد باید سرعت سؤال‌پرسیدن را بر حسب بازده کودک تنظیم کند (نه زیاد فشار بدهد)

• اگر کودک پاسخی نداد، والد می‌تواند راهنمایی کند (prompt) یا خودش پاسخ دهد و بعد دوباره سؤال دهد

۷. الگوسازی تفکر خواننده

• والد در مکث‌ها می‌تواند نشان دهد چگونه خودش دربارهٔ بخش‌هایی از داستان فکر می‌کند — مثلاً «من اینجا نمی‌دانم چرا او ناگهان رفت. ولی شاید به دنبال چیزی بود.»

• این مدل‌سازی (thinking aloud) به کودک می‌آموزد که خوانندگان حرفه‌ای هنگام مواجهه با بخش دشوار، فکر می‌کنند، سؤال می‌کنند و معنا می‌سازند

• در بلندخوانی خلاق، والد نه تنها متن را می‌خواند، بلکه «دستور زبانِ تفکر درباره متن» را به کودک نمایش می‌دهد

  

بخش سوم: مثال تطبیقی و طراحی جلسه بلندخوانی خلاق

برای روشن‌تر شدن، فرض کنیم می‌خواهیم با کودک پیش‌دبستانی داستانی مانند «خرس کوچولو دنبال عسل» (مثال فرضی) را با روش بلندخوانی خلاق اجرا کنیم.

با این ساختار، خواندن زنده، فعال و گفتگوپایه می‌شود.

بخش چهارم: توصیه‌های عملی در خانواده و مراکز پیش‌دبستانی

در این بخش، نکات کاربردی و ملموس را برای والدین و مربیان پیش‌دبستانی می‌آورم تا بلندخوانی خلاق در خانه و کلاس به خوبی اجرا شود:

1. آموزش والدین و مربیان به روش dialogic و interactive read aloud
    – ارائه کارگاه یا راهنما به والدین در روش‌های مکث، سؤال‌پرسیدن و بازتاب
    – استفاده از راهنمای Instructor Dialogic Reading مراجع آموزشی بین‌المللی (ccf.fiu.edu)

2. انتخاب کتاب مناسب با قابلیت گفت‌وگو
    – تصویربندی قوی، شخصیت جذاب، فرصت‌های مکث
    – از کتاب‌هایی استفاده کنید که تعداد صفحاتشان کم باشد برای شروع
    – ترکیب داستان و غیرداستان

3. شروع آرام و کوتاه
    – جلسات ۵ تا ۱۰ دقیقه‌ای برای آغاز کافی است
    – با افزایش مهارت کودک، مدت را به تدریج افزایش دهید

4. تنظیم محیط خواندن
    – فضای آرام، نور مناسب، کم بودن مزاحمت
    – کتاب در دسترس باشد

5. پیوستگی و تکرار
    – کتاب‌های خاصی را چند بار خواندن تا کودک با آن‌ها آشنا شود
    – در هر بازخوانی، سؤال‌ها و تعامل را عمیق‌تر کنید

6. انعطاف و توجه به کودک
    – اگر کودک خسته یا بی‌حوصله است، جلسه کوتاه‌تر باشد
    – اجازه دهید کودک انتخاب کند یا بخشی را بخواند

7. ثبت و بازخورد مثبت
    – می‌توانید نمودار کوتاهی برای «سؤالاتی که کودک بیان کرده» یا «کلمات جدیدی که یاد گرفته» داشته باشید
    – تشویق کلامی، بازتاب مثبت رفتارهای مشارکتی کودک

8. پیوند داستان با تجربه کودک
    – داستان‌ها را به تجربه‌های زندگی کودک پیوند دهید
    – کودک را تشویق کنید مثال‌های خود را بگوید: «این شبیه روزی بود که ما…»

9. کنترل نکردن زیاد
    – اجازه دهید کودک در زمان‌های مکث نقش داشته باشد — خودش حدس بزند، پاسخ بدهد
    – والد به عنوان راهنما و تسهیل‌کننده باشد نه مقتدر

10. پایش و بازبینی دوره‌ای
     – بعد از چند ماه، بررسی کنید چه سؤال‌ها مؤثر بودند، چه نوع کتابی انگیزه بیشتری داده
     – روش‌ها را بهبود دهید

نتیجه‌گیری

بلندخوانی خلاق در دوران پیش‌دبستانی، فرصتی بی‌نظیر برای تبدیل خواندن به تعامل، تفکر و مکالمه است — نه صرفاً شنیدن متن. با ساختار مکث و سؤال، بازتاب پاسخ کودک، بازخوانی و ترکیب پیش‌آمادگی/پس‌آمادگی، خواندن به یک تجربه زنده و پویا بدل می‌شود.

شواهد پژوهشی گسترده نشان داده‌اند که این روش‌ها تأثیر قابل‌توجهی بر رشد زبان، واژگان و درک مطلب دارند؛ همچنین به رشد تفکر، لذت خواندن و رابطه والد–کودک کمک می‌کنند. (Reach Out and Read)

چکیده

بلندخوانی، ساده‌ترین و در عین‌حال بنیادی‌ترین شکل کتاب‌خوانی با کودک است.
در این روش، بزرگسال با صدای بلند و همراه با احساس، کتاب را برای کودک می‌خواند.
هدف فقط خواندن نیست، بلکه خلق تجربه‌ای مشترک از زبان، تخیل و ارتباط عاطفی است.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند بلندخوانی منظم، مهم‌ترین عامل در رشد واژگان، درک مطلب و علاقه‌ی پایدار به خواندن در کودکان است.

تعریف و ویژگی‌های مدل

بلندخوانی یعنی خواندن کتاب برای کودک با استفاده از صدا، لحن، مکث و گفت‌وگو.
کودک شنونده‌ی فعال است: گوش می‌دهد، حدس می‌زند، می‌پرسد و گاهی پاسخ می‌دهد.
بلندخوانی، نقطه‌ی تلاقی ادبیات و تربیت است — جایی که واژه‌ها از صفحه بیرون می‌آیند و در دل و گوش کودک زنده می‌شوند.

بر پایه‌ی نظریه‌ی Margaret Meek (1991)، بلندخوانی کودک را با «زبان نوشتار» آشنا می‌کند؛ زبانی که از گفتار متفاوت است اما از طریق صدا قابل تجربه می‌شود.
Whitehurst & Lonigan (1998) نیز بلندخوانی را یکی از پایه‌های سواد شکوفایی (Emergent Literacy) معرفی کرده‌اند.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

بلندخوانی تأثیر مستقیم بر جنبه‌های مختلف رشد کودک دارد:

• زبان و واژگان: شنیدن واژگان جدید و ساخت‌های نحوی متنوع.

• شناخت و تخیل: تصور موقعیت‌ها، شخصیت‌ها و رویدادها.

• هیجان و ارتباط: تجربه‌ی مشترک شادی، غم یا هیجان با بزرگسال.

• سواد شکوفایی: آشنایی با ساختار کتاب، حرکت از راست به چپ، ترتیب روایت.

• تمرکز و گوش‌سپاری: افزایش مدت‌زمان توجه و مهارت گوش دادن فعال.

پژوهش‌های Bus, Van Ijzendoorn & Pellegrini (1995) نشان داده‌اند کودکانی که روزانه حتی ۱۰ تا ۱۵ دقیقه بلندخوانی می‌شنوند، در مهارت‌های زبانی و درک مطلب بسیار سریع‌تر از همسالان پیشرفت می‌کنند.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

در گزارش UNESCO (2018) درباره‌ی سواد در اوان کودکی آمده است:

«بلندخوانی، پیوند نخستین میان کودک و ادبیات است. این عمل نه فقط یادگیری، بلکه رابطه‌ی عاطفی را پرورش می‌دهد.»

Grover Whitehurst در مدل معروف Dialogic Reading ثابت کرد که وقتی بلندخوانی با گفت‌وگو همراه شود (پرسش و پاسخ ساده)، یادگیری و واژگان کودک تا دو برابر افزایش می‌یابد.
همچنین Aidan Chambers در کتاب Tell Me تأکید می‌کند که بلندخوانی باید به گفت‌وگو درباره‌ی داستان منجر شود، نه فقط به شنیدن منفعلانه.

شیوه‌ی اجرا در سه مرحله

۱. پیش از بلندخوانی

آماده‌سازی فضا و ذهن کودک همان‌قدر مهم است که خود خواندن.

• انتخاب کتاب: کتابی متناسب با سن، علاقه و تجربه‌ی کودک برگزینید.
  برای نوزادان و نوپایان: کتاب‌های تصویری ساده و تکرارشونده.
  برای پیش‌دبستانی‌ها: داستان‌های کوتاه با شخصیت‌های آشنا.

• ایجاد فضای آرام: نور ملایم، صندلی یا بالش راحت، حذف عوامل مزاحم.

• پیش‌نمایش کتاب: جلد را نشان دهید و بپرسید: «به نظرت این داستان درباره‌ی چیه؟»

• حدس و گفت‌وگو: اجازه دهید کودک با تصویرها رابطه برقرار کند.
  این مرحله ذهن او را آماده‌ی شنیدن فعال می‌کند.

۲. هنگام بلندخوانی

در این مرحله صدای شما، زبان کتاب را زنده می‌کند.

• خواندن با احساس: تغییر لحن و صدا برای شخصیت‌ها (آرام، بلند، هیجان‌انگیز).

• مکث‌های معنادار: در لحظه‌های مهم توقف کنید تا کودک فکر کند یا حدس بزند.

• پرسش‌های ساده: «فکر می‌کنی حالا چه می‌شه؟» – «چرا این کار رو کرد؟»

• اشاره به تصاویر: کمک کنید کودک میان تصویر و متن ارتباط بسازد.

• پاسخ به واکنش‌ها: اگر کودک سؤال پرسید یا خندید، مسیر را ادامه دهید؛ هدف گفت‌وگوست، نه پایان سریع کتاب.

۳. پس از بلندخوانی

بلندخوانی با بستن کتاب تمام نمی‌شود. لحظه‌ی بعد از آن، زمانی است برای درک و تکرار.

• بازگویی و گفت‌وگو: بپرسید «کدوم بخش رو بیشتر دوست داشتی؟ چرا؟»

• ارتباط با زندگی واقعی: «تا حالا همچین چیزی برات پیش اومده؟»

• فعالیت تکمیلی: نقاشی از شخصیت، اجرای کوتاه، یا بازگویی داستان با عروسک.

• تکرار در روزهای بعد: کودکان از تکرار همان کتاب لذت می‌برند؛ این تکرار باعث تثبیت واژگان می‌شود.

  

نمونه‌ی عملی

📗 کتاب نمونه: «کلاه‌نو» نوشته‌ی جان کلنک (ترجمه‌ی فارسی: نشر افق)

پیش از بلندخوانی:
مربی جلد کتاب را نشان می‌دهد و می‌پرسد:
«به نظرت چرا اسمش کلاه‌نوئه؟ کی این کلاه رو پیدا کرده؟»

هنگام بلندخوانی:
مربی با صدایی آرام و هیجانی می‌خواند، وقتی شخصیت حیوانی حرف می‌زند، لحنش را تغییر می‌دهد.
در میانه‌ی داستان می‌پرسد: «فکر می‌کنی کلاه مال کیه؟»

پس از بلندخوانی:
کودکان با کاغذ و مقوا «کلاه خیال‌انگیز خودشان» را طراحی می‌کنند و درباره‌ی آن حرف می‌زنند.
در این فرایند، شنیدن، تخیل و بیان در کنار هم رشد می‌کنند.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. روزانه زمانی ثابت برای بلندخوانی در نظر بگیرید — حتی ۱۰ دقیقه هم مؤثر است.

2. هدف «سرگرم‌کردن» نیست، بلکه «ارتباط و گفت‌وگو» است.

3. به واکنش‌های کودک گوش دهید. اگر خسته یا بی‌علاقه شد، توقف کنید.

4. کتاب را بارها تکرار کنید. تکرار برای یادگیری ضروری است.

5. به تصویر و زبان باهم توجه کنید. تصویر راه ورود به معناست.

6. بعد از خواندن، اجازه دهید کودک بازگو کند یا نمایش اجرا کند.

7. بلندخوانی را از نوزادی آغاز کنید. حتی شنیدن صدای آرام والد در ماه‌های نخست، پایه‌ی گوش‌سپاری و امنیت روانی را می‌گذارد.

جمع‌بندی

بلندخوانی فقط خواندن با صدای بلند نیست؛ گفت‌وگوی عاشقانه‌ای است میان بزرگسال و کودک در زبان.
در این لحظات، کودک می‌آموزد که واژه‌ها معنا دارند، داستان‌ها احساس دارند، و کتاب می‌تواند پناهی برای تخیل و آرامش باشد.
بلندخوانی، یکی از مؤثرترین و پایدارترین راه‌ها برای رشد سواد شکوفایی، زبان و عشق به خواندن در دوران کودکی است.

منابع

• Whitehurst, G.J. & Lonigan, C.J. (1998). Child Development and Emergent Literacy.

• Bus, A.G., Van Ijzendoorn, M.H., & Pellegrini, A.D. (1995). Joint Book Reading Makes for Success in Learning to Read.

• Meek, M. (1991). On Being Literate. Bodley Head.

• Chambers, A. (1993). Tell Me: Children, Reading and Talk.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Building Foundations for Learning.

• Reading Rockets (2022). How to Read Aloud to a Child.

چکیده

پیش از آنکه کودک بتواند واژه‌ها را بخواند، می‌تواند معنا را در تصویر ببیند.
«خواندن با تکیه بر تصویر» یکی از نخستین تجربه‌های کودک در مسیر سواد شکوفایی (Emergent Literacy) است که از طریق مشاهده، حدس‌زدن و روایت بر پایه‌ی تصاویر کتاب، مهارت درک، پیش‌بینی و بیان زبانی او را پرورش می‌دهد.

تعریف و ویژگی‌های مدل

در این مدل، کودک بدون تمرکز بر متن نوشته‌شده، از راه نگاه‌کردن به تصاویر کتاب، داستان را حدس می‌زند یا روایت می‌کند.
والد، مربی یا کتابدار، نقش راهنما دارد؛ او کتاب تصویری را ورق می‌زند و با طرح پرسش‌هایی ساده، کودک را به گفت‌وگو و تخیل دعوت می‌کند.

در پژوهش‌های مربوط به Picture Walk (Nikolajeva & Scott, 2001; Meek, 1991)، این روش به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین مراحل پیش‌خواندن معرفی شده است. کودک در این فرایند، یاد می‌گیرد که تصاویر نه‌تنها زیبایی دارند بلکه حامل پیام‌اند — و این گام نخست در جهت کشف «رابطه‌ی متن و معنا» است.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

مطالعات حوزه‌ی Emergent Literacy نشان می‌دهد که در سال‌های نخست زندگی، کودکان معنا را از نشانه‌ها، رنگ‌ها و روابط تصویری استخراج می‌کنند (Snow, 1998).
بنابراین، خواندن با تکیه بر تصویر موجب می‌شود:

• درک بصری و دید تحلیلی کودک رشد کند.

• کودک پیش‌بینی و استدلال را تمرین کند («بعد چه می‌شود؟»).

• مهارت روایت شفاهی و استفاده از واژگان توصیفی تقویت شود.

• خودباوری زبانی در کودک ایجاد شود؛ چون بدون نیاز به دانستن حروف، «می‌تواند بخواند».

• زمینه‌ی پیوند عاطفی میان کودک و بزرگسال شکل بگیرد.

پشتوانه علمی و منابع معتبر

در کتاب How Picturebooks Work نوشته‌ی Maria Nikolajeva و Carole Scott، تصویر نه‌فقط مکمل متن بلکه زبانی مستقل معرفی می‌شود. نویسندگان تأکید می‌کنند که کودک با نگاه به تصویر، همانند خواندن متن، «فرآیند تفسیر» را تجربه می‌کند.

Margaret Meek نیز در پژوهش‌هایش درباره‌ی سواد کودکی بیان می‌کند:

«پیش از آنکه کودک بخواند، از راه تصویر ساختار روایت را می‌فهمد و تفاوت میان آغاز، گره و پایان را حس می‌کند.»

در چارچوب‌های آموزشی یونسکو و OECD درباره‌ی سواد شکوفایی، خواندن تصویری به‌عنوان مرحله‌ای ضروری برای آماده‌سازی ذهن کودک برای درک روایت و مفاهیم زبان نوشتاری معرفی شده است (UNESCO, Early Childhood Literacy, 2018).

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه:

• والد کتاب تصویری را (با یا بدون متن) انتخاب می‌کند و کنار کودک می‌نشیند.

• صفحه‌ی نخست را نشان می‌دهد و می‌پرسد:
  «به نظرت اینجا چه اتفاقی می‌افتد؟»

• هر بار یک صفحه را مرور می‌کند و با توجه به پاسخ کودک گفت‌وگو را ادامه می‌دهد.

• پس از پایان کتاب، والد و کودک درباره‌ی کل داستان صحبت می‌کنند: «کدام بخش را بیشتر دوست داشتی؟ چرا؟»

  

در مهدکودک یا پیش‌دبستانی:

• مربی گروهی از کودکان را دور خود جمع می‌کند.

• کتاب را آرام ورق می‌زند و می‌پرسد:
  «چه کسی می‌داند این شخصیت چه می‌کند؟»
  «اگر جای او بودی چه می‌کردی؟»

• در پایان، کودکان می‌توانند با نقاشی، ادامه‌ی داستان را بسازند.

در کتابخانه:

• کتابدار می‌تواند «نشست کتاب‌نگری» برگزار کند؛ بدون خواندن متن، کودکان هر صفحه را تفسیر می‌کنند و حدس‌هایشان را می‌گویند.

• در مرحله‌ی بعد، متن کتاب خوانده می‌شود و کودکان تفاوت میان حدس خود و روایت واقعی را کشف می‌کنند.

  

نمونه‌ی عملی

📖 نمونه با کتاب «خرس گرسنه» (Eric Carle)

مادر و کودک کنار هم می‌نشینند.
مادر جلد کتاب را نشان می‌دهد و می‌پرسد:
«به نظرت خرس دنبال چیه؟»
کودک می‌گوید: «دنبال غذا!»
صفحه‌ی بعد، خرس در جنگل دیده می‌شود.
مادر می‌پرسد: «به نظرت کجا می‌ره؟ کیو پیدا می‌کنه؟»
کودک با هیجان حدس می‌زند و داستان خودش را می‌سازد.
در پایان، وقتی مادر متن را می‌خواند، کودک می‌فهمد بعضی از حدس‌هایش درست بوده‌اند — و احساس «من هم خواندم» در او تقویت می‌شود.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. هدف گفت‌وگو است نه پاسخ درست. اجازه دهید کودک آزادانه حدس بزند.

2. از پرسش‌های باز استفاده کنید:
   «به نظرت چرا؟»، «چه می‌شود اگر...؟»

3. به جزئیات تصویر اشاره کنید: رنگ، حالت چهره، حرکت.

4. از مقایسه بهره بگیرید: «این حیوان به چه چیزی شبیه است؟»

5. احساسات را وارد کنید: اگر شخصیت ترسیده، از کودک بپرسید: «تو هم می‌ترسی؟»

6. بعد از گفت‌وگو، متن واقعی را بخوانید تا کودک ارتباط بین تصویر و واژه را بیاموزد.

   

جمع‌بندی

«خواندن با تکیه بر تصویر» پلی است میان دنیای دیدن و دنیای خواندن.
کودک از طریق نگاه، تفسیر و گفت‌وگو، مفهوم روایت و زبان را درونی می‌کند.
این تجربه‌ی ساده اما بنیادین، بذر لذت خواندن را در ذهن کودک می‌کارد و او را برای گام‌های بعدی در مسیر سواد شکوفایی آماده می‌سازد.

منابع

• Nikolajeva, M. & Scott, C. (2001). How Picturebooks Work. Garland Publishing.

• Meek, M. (1991). On Being Literate. Bodley Head.

• Snow, C.E. et al. (1998). Preventing Reading Difficulties in Young Children. National Academy Press.

• UNESCO (2018). Early Childhood Literacy: Policy and Practice.

• OECD (2019). Starting Strong Teaching and Learning International Survey.

چکیده

خواندن مشارکتی، پلی میان بلندخوانی و خواندن مستقل است.
در این مدل، بزرگسال و کودک با هم کتاب را دنبال می‌کنند؛ گاهی بزرگسال می‌خواند و کودک تکرار می‌کند یا واژه‌ای را ادامه می‌دهد.
هدف این روش، انتقال تدریجی مسئولیت خواندن از بزرگسال به کودک و تقویت مهارت‌های اولیه‌ی سواد است.

تعریف و ویژگی‌های مدل

خواندن مشارکتی یعنی کودک و بزرگسال در کنار هم می‌خوانند، نه یکی برای دیگری.
این روش نخستین بار در دهه‌ی ۱۹۶۰ با نام Shared Book Experience توسط Holdaway (1979) معرفی شد و بعدها در برنامه‌های Reading Recovery و Early Literacy به‌صورت گسترده به کار رفت.

در این مدل، کتاب‌های مورد استفاده معمولاً تصویری و با تکرارهای زبانی هستند. بزرگسال به‌جای نقش «معلم»، در جایگاه «هم‌خوان» قرار می‌گیرد — صدایش با صدای کودک درهم می‌آمیزد.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

خواندن مشارکتی به‌عنوان مرحله‌ی میانی میان شنیدن (در بلندخوانی) و خواندن مستقل (در دبستان)، تأثیرات چندجانبه دارد:

• رشد آگاهی واجی و زبانی: کودک با شنیدن و تکرار، ارتباط میان صدا و واژه را می‌آموزد.

• آشنایی با ساختار کتاب: کودک یاد می‌گیرد از کجا باید شروع کند و چگونه حرکت چشم را دنبال کند.

• تقویت مهارت توجه و تمرکز: با دنبال کردن متن، چشم، گوش و ذهن او هم‌زمان فعال می‌شوند.

• افزایش اعتمادبه‌نفس: چون احساس می‌کند «می‌تواند بخواند»، حتی اگر هنوز خواندن واقعی را نیاموخته باشد.

• ایجاد پیوند مثبت با کتاب: تجربه‌ی موفق خواندن همراه با بزرگسال، ترس از متن را کاهش می‌دهد.

در پژوهش‌های Marie Clay (خالق برنامه‌ی Reading Recovery) نشان داده شده است که خواندن مشارکتی باعث رشد سریع‌تر مهارت‌های زبانی و درک ساختار نوشتار در کودکان ۴ تا ۷ سال می‌شود.

پشتوانه‌ی علمی و منابع معتبر

Don Holdaway در کتاب The Foundations of Literacy (1979)، خواندن مشارکتی را «تجربه‌ای مشترک از کشف معنا» توصیف می‌کند.
Maria Nikolajeva (Reading for Learning, 2014) نیز آن را مرحله‌ای ضروری در مسیر یادگیری خواندن می‌داند، زیرا کودک در آن یاد می‌گیرد که زبان گفتار و زبان نوشتار متفاوت‌اند اما به هم متصل‌اند.

مطالعات Snow et al., (1998) و Neuman & Dickinson (2002) در حوزه‌ی Emergent Literacy تأکید دارند که تجربه‌ی خواندن مشترک، زمینه‌ی رشد واژگان و درک متن را بسیار بیش از آموزش رسمی فراهم می‌کند.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد و کودک کنار هم می‌نشینند و هر دو کتاب را می‌بینند.

• والد با صدای بلند می‌خواند و با انگشت، واژه‌ها را دنبال می‌کند تا کودک مسیر خواندن را ببیند.

• در واژه‌های ساده یا تکرارشونده، از کودک می‌خواهد آن‌ها را بگوید:
  «خرس بزرگ و ...؟ (کودک: کوچک!)»

• اگر کودک اشتباه گفت، والد اصلاح نمی‌کند، بلکه واژه را دوباره تکرار می‌کند تا در حافظه بماند.

در مهدکودک

• مربی کتابی با تکرار زبانی بالا انتخاب می‌کند (مثل «خرس قهوه‌ای، خرس قهوه‌ای، چه می‌بینی؟» از اریک کارل).

• کودکان در هر تکرار بخشی از جمله را با او می‌خوانند.

• مربی بخش‌هایی را روی تخته یا کارت نمایش می‌دهد تا پیوند میان صدا و نوشته را تقویت کند.

در کتابخانه

• کتابدار نشست «خواندن با هم» برگزار می‌کند: کودکان و والدین با هم می‌خوانند.

• کتابدار واژه‌های کلیدی را پیش از خواندن معرفی می‌کند.

• پس از پایان کتاب، شرکت‌کنندگان در گروه‌های کوچک، همان کتاب را با صدای بلند تمرین می‌کنند.

  

نمونه‌ی عملی

📘 کتاب نمونه: «خرس قهوه‌ای، خرس قهوه‌ای، چه می‌بینی؟» نوشته‌ی بیل مارتین و اریک کارل

مادر با صدای آرام و آهنگین می‌خواند:
«خرس قهوه‌ای، خرس قهوه‌ای، چه می‌بینی؟»
کودک پاسخ می‌دهد: «یه پرنده‌ی قرمز رو می‌بینم!»
در صفحه‌ی بعد مادر می‌گوید:
«پرنده‌ی قرمز، پرنده‌ی قرمز، چه می‌بینی؟»
و کودک بخش تکراری را تکرار می‌کند.

در پایان، هر دو با نگاه به تصویرها، شخصیت‌ها را بازگو می‌کنند.
کودک با لذت می‌گوید: «منم با تو خوندم!» — و این احساس، نخستین حس «خواننده بودن» در اوست.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. از کتاب‌های تکرارشونده و ریتمیک استفاده کنید.

2. واژه‌ها را با انگشت دنبال کنید تا حرکت نگاه و صدا هماهنگ شوند.

3. به کودک اجازه دهید جمله را کامل کند، حتی اگر اشتباه گفت.

4. خواندن را به مسابقه تبدیل نکنید؛ هدف همراهی است، نه سرعت یا دقت.

5. تکرار، کلید یادگیری است. خواندن چندباره‌ی همان کتاب باعث تثبیت واژه‌ها و ریتم زبان می‌شود.

6. بعد از خواندن، از کودک بخواهید بخشی از داستان را خودش بخواند یا بازگو کند.

جمع‌بندی

خواندن مشارکتی، تجربه‌ای زنده از «با هم خواندن» است؛ جایی که کودک از شنونده به خواننده‌ی فعال تبدیل می‌شود.
در این روش، بزرگسال نه آموزگار بلکه همراهی است که در کنار کودک معنا را کشف می‌کند.
تکرار، ریتم و گفت‌وگوی مداوم در این فرایند، پایه‌های سواد و اعتمادبه‌نفس کودک را شکل می‌دهند — تا روزی که بتواند به‌تنهایی کتابش را در آغوش بگیرد و بخواند.

منابع

• Holdaway, D. (1979). The Foundations of Literacy. Ashton Scholastic.

• Clay, M. (1993). An Observation Survey of Early Literacy Achievement. Heinemann.

• Snow, C.E., Burns, M.S., & Griffin, P. (1998). Preventing Reading Difficulties in Young Children. National Academy Press.

• Nikolajeva, M. (2014). Reading for Learning. John Benjamins.

• Neuman, S.B. & Dickinson, D.K. (2002). Handbook of Early Literacy Research. Guilford Press.

چکیده

کودکان جهان را با حواس خود کشف می‌کنند، نه با واژه‌ها.
«خواندن چندحسی» مدلی است که از لمس، صدا، تصویر و حرکت برای ایجاد تجربه‌ای کامل از کتاب بهره می‌گیرد.
این روش، پلی میان تجربه‌ی بدنی و درک زبانی است و به‌ویژه برای نوزادان، نوپایان و کودکان با نیازهای ویژه، نقش کلیدی در رشد سواد شکوفایی (Emergent Literacy) دارد.

تعریف و ویژگی‌های مدل

در خواندن چندحسی، کتاب فقط متنی برای خواندن نیست، بلکه شیئی برای تجربه کردن است.
صفحات کتاب ممکن است پارچه‌ای، برجسته، براق، یا دارای صدا باشند.
بزرگسال، کودک را در فرایندی هدایت می‌کند که در آن لمس، نگاه، شنیدن، حرکت و گفت‌وگو هم‌زمان درگیر می‌شوند.

این رویکرد بر پایه‌ی نظریه‌های «یادگیری چندحسی» در آموزش سواد اولیه شکل گرفته است (Bodrova & Leong, 2007؛ Montessori, 1964) و تأکید دارد که حواس پنج‌گانه درک معنا را در مغز تقویت می‌کنند.

در حقیقت، خواندن چندحسی نخستین شکل از «خواندن فعال» است — یعنی جایی که کودک فقط شنونده نیست، بلکه با بدن و حواس خود در ساخت معنا مشارکت می‌کند.

اهداف تربیتی و نقش در رشد کودک

مطالعات عصب‌روان‌شناختی نشان می‌دهند که وقتی تجربه‌ی یادگیری با لمس، دیدن و شنیدن همراه است، شبکه‌های عصبی مربوط به زبان سریع‌تر فعال می‌شوند (Goswami, 2015).
در نتیجه، این مدل اهداف زیر را دنبال می‌کند:

• تحریک هم‌زمان حواس برای تقویت توجه و حافظه
• رشد هماهنگی چشم و دست و درک مفاهیم فیزیکی (بزرگ، کوچک، نرم، زبر)
• تثبیت واژگان و مفاهیم زبانی از راه تجربه‌ی واقعی
• افزایش لذت و انگیزه‌ی کودک برای کتاب
• یاری به کودکان با نیازهای خاص در درک و تمرکز

پشتوانه علمی و منابع معتبر

در نظریه‌ی آموزشی ماریا مونته‌سوری، یادگیری از طریق دست‌ها آغاز می‌شود:

«آنچه کودک لمس می‌کند، می‌فهمد؛ آنچه می‌فهمد، بیان می‌کند.»

در پژوهش‌های Bodrova & Leong در کتاب Tools of the Mind، بازی و تجربه‌ی حسی به‌عنوان زیربنای رشد زبان و خودتنظیمی کودک معرفی شده است.
همچنین گزارش UNESCO (2020) درباره‌ی «یادگیری فراگیر در دوران کودکی» تأکید دارد که برای کودکان ۰ تا ۵ سال، آموزش باید مبتنی بر مشاهده، لمس و تعامل فیزیکی باشد.

کتاب‌های پارچه‌ای، لمسی و حسی از دید نظریه‌ی Sipe (2008) در زمینه‌ی ادبیات کودک، بخشی از «متن چندوجهی» (Multimodal Text) محسوب می‌شوند؛ یعنی متونی که از تصویر، جنس، صدا و حرکت برای انتقال معنا استفاده می‌کنند.

شیوه‌ی اجرا در خانه، مهدکودک و کتابخانه

در خانه

• والد با کودک در آغوش یا کنار هم کتاب پارچه‌ای یا لمسی را ورق می‌زنند.
• از کودک می‌خواهد با دست صفحه را لمس کند: «ببین اینجا زبره، این یکی نرمه!»
• هر لمس با واژه‌ی متناسب همراه است: نرم – زبر، داغ – سرد، بالا – پایین.
• گاهی کتاب با صدای حیوانات یا اشیاء همراه می‌شود تا کودک با شنیدن، صدا را تقلید کند.

در مهدکودک

• مربی از مجموعه‌ی کتاب‌های حسی استفاده می‌کند (کتاب‌هایی با پارچه، چرم، پشم، دکمه یا صدای فشاری).
• کودکان به نوبت حس خود را توصیف می‌کنند: «این مثل خز خرسه!»، «این سرد مثل برفه!»
• در پایان جلسه، مربی داستانی کوتاه می‌گوید که از حس‌های تجربه‌شده استفاده کند.

در کتابخانه

• کتابدار بخشی از برنامه‌ی «زمان داستان» را به کتاب‌های چندحسی اختصاص می‌دهد.
• برای مثال، پس از خواندن کتابی درباره‌ی باران، کودکان صدای بارش باران را می‌شنوند و قطره‌های آبی کاغذی را لمس می‌کنند.

• گفت‌وگو درباره‌ی احساسات در لحظه‌ی تجربه، کودک را به بیان واژگان هیجانی تشویق می‌کند.

  

نمونه‌ی عملی

📘 کتاب نمونه: «لمس کن و ببین» (Touch and Feel Series)

مربی کتاب را باز می‌کند و می‌گوید:
«ببین اینجا خرس کوچولوی پشمالوست، لمسش کن!»
کودک با انگشتش سطح پشمی را لمس می‌کند و می‌گوید: «نرمه!»
در صفحه‌ی بعد، سطحی زبر است.
مربی می‌گوید: «اینجا چی حس می‌کنی؟»
کودک پاسخ می‌دهد: «زبره! مثل فرش خونه‌مون!»
سپس مربی از او می‌خواهد درباره‌ی چیزهای دیگری که این حس را دارند حرف بزند.
به این ترتیب، تجربه‌ی بدنی به تجربه‌ی زبانی تبدیل می‌شود.

نکات کلیدی برای مربیان و والدین

1. از کتاب‌های مقاوم و قابل شست‌وشو استفاده کنید؛ کتاب باید برای لمس و تجربه طراحی شده باشد.
2. اجازه دهید کودک آزادانه واکنش نشان دهد — لمس کند، صدا را تقلید کند یا حرکت کند.
3. همیشه تجربه‌ی حسی را با واژه همراه کنید تا پیوند بین حس و زبان برقرار شود.
4. از توصیف بپرهیزید و به کشف بپردازید: به‌جای گفتن «نرمه»، بپرسید: «چه حسی داره؟»
5. حواس مختلف را ترکیب کنید: لمس همراه با صدا یا حرکت بدن (مثلاً بالا و پایین پریدن همراه با داستان).
6. به آرامی و با ریتم پیش بروید؛ تجربه باید لذت‌بخش باشد نه آموزشی صرف.

جمع‌بندی

خواندن چندحسی تجربه‌ای است که از «بدن» آغاز و به «زبان» ختم می‌شود.
کودک با لمس، صدا، حرکت و نگاه، معنای کتاب را کشف می‌کند و از این طریق، پایه‌های زبان، تخیل و احساس را در خود می‌سازد.
این روش نه‌تنها برای نوزادان و نوپایان، بلکه برای هر کودکی که در آغاز راه خواندن است، دریچه‌ای به جهان کتاب باز می‌کند.

منابع

• Bodrova, E. & Leong, D.J. (2007). Tools of the Mind: The Vygotskian Approach to Early Childhood Education.
• Montessori, M. (1964). The Montessori Method.
• UNESCO (2020). Inclusive Early Childhood Learning and Development.
• Sipe, L.R. (2008). Storytime: Young Children’s Literary Understanding in the Classroom.
• Goswami, U. (2015). Mind, Brain, and Literacy in Early Childhood. Cambridge University Press.