مقدمه

فضای خانه و زندگی خانوادگی، به عنوان نخستین محیط زندگی کودک، نقش بسیار مؤثری در شکل‌گیری نگرش، مهارت‌ها و رفتار کتاب‌خوانی دارد. مفهوم «محیط سوادخانگی» یا Home Literacy Environment (HLE / HLEnv) که به تمام فرصت‌ها، تعامل‌ها و منابع مرتبط با خواندن و نوشتن در خانه اشاره دارد، در تحقیقات گوناگون به عنوان یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های مهم رشد زبانی، دایره واژگان، فهم مطلب و انگیزه خواندن مطرح شده است. (PMC)

تحقیقات نشان می‌دهند که هم عامل «منابع فیزیکی» (مثلاً تعداد کتاب‌ها، دسترسی به کتاب، ابزار نوشتاری) و هم عامل «تعامل والد–کودک» (بلندخوانی مشترک، گفتگو درباره کتاب‌ها، تشویق و مدل‌سازی رفتار خواندن) مهم‌اند. (IEA)

در این مقاله، ابتدا اصول کلیدی ایجاد محیط خواندن در خانه را بررسی می‌کنیم، سپس گام‌های عملی و مثال‌های اجرایی را در سطح خانواده ارائه می‌دهیم.

---

بخش اول: اصول و مبانی نظری

۱. ابعاد محیط سوادخانگی

پژوهش‌ها معمولاً محیط سوادخانگی را در دو بعد اصلی می‌بینند:

• ابعاد منفعل (Passive HLE): شامل منابع و زمینه‌هایی است که کودک به صورت غیرمستقیم با آنها مواجه می‌شود؛ مثل تعداد کتاب‌ها در خانه، وجود مجله و روزنامه، حضور ابزار نوشتن، فضای گذاشتن کتاب و در دسترس بودن آنها. (SpringerOpen)

• ابعاد فعال (Active HLE): شامل رفتارهای مستقیم والد یا بزرگسالان با کودک در زمینه متنی است؛ مثل بلندخوانی مشترک، گفتگو درباره داستان، تشویق به نوشتن یا خواندن و مشارکت کودک در انتخاب کتاب. (SpringerOpen)

بیشتر مطالعات تأکید کرده‌اند که ترکیب این دو بعد است که محیطی تأثیرگذار برای رشد کتاب‌خوانی پدید می‌آورد. (Taylor & Francis Online)

۲. اهمیت و تأثیر محیط خواندن خانگی

برخی از نتایج تجربی مهم:

• یک متاآنالیز ۵۹ مطالعه نشان می‌دهد که بین محیط سوادخانگی و مهارت فهم مطلب کودکان همبستگی مثبت متوسط وجود دارد (z ≈ 0.32). (ERIC)

• مشارکت والدین در فعالیت‌های سوادخانگی و انتظارات آنها از کودک، در این مطالعات نسبت به وجود کتاب‌ها در خانه، تأثیر بیشتری بر مهارت خواندن کودک داشته‌اند. (ERIC)

• مطالعه‌ای طولی نشان داده که محیط سوادخانگی فعال می‌تواند انگیزه خواندن کودک و رابطه عاطفی والد–کودک را تقویت کند. (PMC)

• در مطالعه‌ای دیگر، خواندن مشترک والد–کودک در سنین کودکی، پیش‌بینی‌کننده دایره واژگان بعدی و مهارت‌های بسیط خواندن است. (PMC)

• همچنین پژوهش‌ها نشان داده‌اند که محیط خواندن خوب اثرات بلندمدت دارد و تا سنین نوجوانی می‌تواند با آمادگی تحصیلی درخواندن «فهم مطلب» مرتبط باشد. (ScienceDirect)

با توجه به این یافته‌ها، اگر بخواهیم خانه را محیطی زنده برای کتاب و خواندن بسازیم، لازم است هم منابع فیزیکی مهیا شود و هم تعامل‌های هدفمند طراحی شود.

---

بخش دوم: گام‌های عملی برای تبدیل خانه به محیط غنی خواندن

در این بخش، راهکارهای عملی و کاربردی را به خانواده‌ها پیشنهاد می‌دهم. برخی از این راهکارها بر اساس تجربه طرح‌های ترویج خواندن بین‌المللی و برخی از پژوهش‌ها هستند.

گام ۱: فراهم آوردن منابع مناسب و دسترس‌پذیر

• تنوع کتاب‌ها در خانه: سعی کنید مجموعه‌ای متنوع از کتاب‌ها داشته باشید — داستان، غیرداستان، کتاب تصویری، کتاب‌هایی با موضوعات مختلف (حیوانات، موضوعات تجربی، شعر و غیره). تحقیقات نشان داده‌اند تعداد کتاب‌ها در خانه به عنوان نشانه‌ای از محیط سوادخانگی، با مهارت خواندن ارتباط مثبت دارد. (SpringerOpen)

• دسترسی آسان به کتاب‌ها: کتاب‌ها را نه در قفسه‌ای دور از دسترس، بلکه در نقاطی که کودک می‌تواند آنها را ببرد و برگرداند، قرار دهید (مثلاً سبد کتاب کنار مبل، کتابخانه‌های پایین کودکی). این نکته در راهنمای برنامه‌های ترویج کتاب‌خوانی کاربردی نیز توصیه شده است. (Forest Bluff School)

• فضاهای دنج و جذاب برای خواندن: ایجاد گوشه‌های خواندنی با نور مناسب، نشیمن راحت، پتو یا بالش، چراغ مطالعه کوچک — فضاهایی که کودک دوست دارد در آنجا بنشیند و کتاب بخواند. مفهوم «محیط غنی ادبی» (literacy-rich environment) در آموزش پیشنهاد می‌کند که دکور و فضا باید فرصت صحبت، خواندن و نوشتن بیافزاید. (Reading Rockets)

• ابزار نوشتاری و متنی در دسترس: دفترچه، قلم خوش‌خطی، کارت‌های یادداشت، دفتر روزانه یا دفتر خاطرات می‌تواند کودک را ترغیب کند خودش بنویسد. در محیط خواندن، ابزار نوشتاری مکمل مهمی است. (NAEYC)

• منابع دیجیتال و چندرسانه‌ای با کیفیت: اگر خانواده به کتاب‌خوان‌های دیجیتال، اپلیکیشن‌های کتاب صوتی یا نسخه‌های الکترونیکی دسترسی دارد، این منابع را هم در خانه در ترکیب مناسب استفاده کنید (همان‌گونه که پژوهش‌های اخیر تأکید کرده‌اند، فضای سوادخانگی امروزی باید شامل رسانه‌های دیجیتال هم باشد). (SpringerOpen)

گام ۲: تعامل والد–کودک و فعالیت‌های متنی مشترک

• بلندخوانی مشترک (Shared Reading): خواندن یک کتاب با کودک، توقف در نقاط کلیدی برای گفتگو، پرسش و پاسخ درباره داستان، پیش‌بینی ادامه داستان و بازتاب تجربه‌های کودک. این فعالیت یکی از مؤلفه‌های اصلی محیط فعال است. (IEA)

• گفتگو درباره کتاب: پس از خواندن، گفتگو کنید: «کدام شخصیت را دوست داشتی؟»، «اگر تو جای آن کاراکتر بودی چه می‌کردی؟»، «آخر داستان چه چیزی تو را شگفت‌زده کرد؟» این گفتگوها به درک عمیق‌تر متن کمک می‌کند. (Reading Rockets)

• خواندن مدلی از سوی والد: والدین خود به عنوان خواننده الگو باشند؛ زمانی که ارزش زمان خواندن را به کودک توضیح می‌دهند (مثلاً «من دارم این کتاب را می‌خوانم چون می‌خواستم درباره فلان موضوع بدانم») آن را در معرض دید کودک قرار دهند. این نقش الگویی اهمیت زیادی دارد. (NWEA)

• مشارکت کودک در انتخاب کتاب: اجازه دهید کودک انتخاب کند چه چیزی بخواند — برخی مواقع آزاد باشد، برخی مواقع راهنمایی شود، ولی انتخاب در دست او باشد تا حس مالکیت متنی را تجربه کند. (Cana Academy)

• خواندن نوبتی (Reading Turn-Taking): در کتاب‌هایی که کودک می‌خواند، والد می‌تواند بخشی از آن را بخواند و کودک بخش دیگر را ادامه دهد. چنین تعاملی حس مشارکت ایجاد می‌کند. (Cana Academy)

• همکاری در پروژه‌های متنی: مثلاً ساخت دفترچه داستان کوچک با کودک، نوشتن نامه یا کارت تبریک، تدوین فهرستی از کتاب‌های خوانده شده، خلاصه کردن داستان و موارد مشابه.

گام ۳: تثبیت عادت و زمان‌بندی منظم

• زمان اختصاصی برای خواندن روزانه: حتی اگر چند دقیقه باشد — مثلاً قبل از خواب، پس از شام، یا هنگام استراحت عصر — این زمان ثابت باشد تا تبدیل به عادت شود. برنامه‌های موفق ترویج خواندن اغلب چنین زمانی را به عنوان «زمان خواندن خانوادگی» تعریف می‌کنند. (Forest Bluff School)

• روزهای ویژه خواندن در خانواده: یک روز در هفته یا ماه را به «روز کتاب» یا «ساعت خواندن خانوادگی» اختصاص دهید که کل اعضای خانواده در آن شرکت کنند. این کار باعث می‌شود خواندن جزئی از فرهنگ خانگی شود. (North State Parent)

• چالش‌ها و پاداش‌ها برای خواندن: مثلاً «هر بار که فلان تعداد صفحات خواندی، ستاره بگیر» یا «پس از خواندن چند کتاب، یک گردش کوچک با موضوع کتاب داشته باشید». این گونه انگیزه بیرونی می‌تواند در آغاز کار کمک کند و به تدریج به انگیزه درونی تبدیل شود.

• ثبت و نمایش پیشرفت خواندن: ساختن نمودار خواندن، نمایش لیست کتاب‌های خوانده‌شده یا دفترچه‌ای برای خلاصه و امتیازدهی کتاب‌ها؛ چنین ثبت‌هایی باعث می‌شود کودک احساس پیشرفت کند.

  

گام ۴: موانع رایج و راه‌های مقابله

• رقابت با تلویزیون و وسایل دیجیتال: یکی از چالش‌ها این است که کودک ترجیح می‌دهد بازی کند یا به صفحه نمایش نگاه کند. برای مقابله، زمان‌های مشخصی برای استفاده از وسایل دیجیتال تعیین کنید و خواندن را به شکلی جذاب پیش بکشید (کتاب صوتی، تصویر متحرک، خواندن گروهی). روش تعامل والد–کودک در زمان خواندن بیش از صرفاً وجود کتاب مهم است. (NAEYC)

• کمبود زمان والدین: والدینی که شاغل‌اند یا پرمشغله‌اند، ممکن است فرصت کمتری داشته باشند. راهکار: حتی اختصاص ۵–۱۰ دقیقه در روز به خواندن، استفاده از زمان‌های میانی (مثل سفر با ماشین)، استفاده از کتاب صوتی در راه، یا خواندن دسته‌جمعی در تعطیلات کوتاه.

• احساس ناآشنایی یا ضعف در خواندن از سوی والد: بعضی والدین ممکن است خودشان در خواندن ضعیف باشند یا اعتماد نداشته باشند. مهم است بدانند که خواندن حتی متن ساده یا کتاب تصویری به همراه کودک هم مؤثر است. همچنین می‌توان در این زمینه والدین را با کارگاه یا راهنما توانمند کرد.

• مقاومت کودکان در برخی مقاطع سنی: مثلاً در دوره نوجوانی، کودک ممکن است خواندن را «کودکانه» بداند. در این دوره باید به علایق او نزدیک شد، ژانرهای مختلف پیشنهاد داد، همراهی کرد ولی فشار وارد نکرد.

• عدم تناسب کتاب با سطح کودک یا علایق: اگر کتاب خیلی آسان یا بسیار دشوار باشد یا موضوعش جذاب نباشد، کودک از خواندن دوری می‌کند. انتخاب دقیق کتاب از مهم‌ترین مهارت‌ها است.

گام ۵: هماهنگی با مدرسه و استفاده از منابع بیرونی

• ارتباط با معلمان و کتابداران مدرسه: اگر مدرسه یا کتابخانه محله برنامه‌ای دارد، با آنها همکاری کنید تا کودک دسترسی بیشتری به کتاب پیدا کند و انگیزه بیشتری داشته باشد.

• شرکت در طرح‌های ترویج خواندن محلی یا ملی: بسیاری از جوامع طرح‌هایی مانند «ماه کتاب»، «ساعت خواندن عمومی» یا طرح‌های امانت کتاب در خانه دارند. استفاده از این طرح‌ها به خانواده کمک می‌کند منابع بیشتری پیدا کند.

• رویدادهای کتاب‌خوانی خانوادگی: شرکت در جلسات قصه‌گویی، نشست‌های خواندن، بازارهای کتاب دست دوم یا نو و نمایشگاه‌های کتاب خانوادگی می‌تواند به انگیزه کودک کمک کند.

• تبادل کتاب (Book Exchange) بین خانواده‌ها: با دوستان یا همسایگان تبادل کتاب انجام دهید تا تنوع بیشتر شود و کتاب‌ها کمتر بلااستفاده بمانند.

  

---

بخش سوم: نمونه عملی و پیشنهاد اجرایی

برای اینکه ایده‌ها از سطح کلی به سطح عملی نزدیک شود، اینجا یک الگوی پیشنهادی سه‌ماهه می‌نویسم که خانواده می‌تواند آن را اجرا کند:

ماه	هدف اصلی	فعالیت‌های پیشنهادی	نکات قابل توجه
ماه اول	شروع کوچک و تثبیت عادت	۵ دقیقه خواندن مشترک هر شب، گذاشتن یک سبد کتاب قابل دسترس، والد بخشی از کتاب را بخواند و کودک ادامه دهد	تعداد کتاب زیاد نباشد؛ اولویت بر استمرار است
ماه دوم	گسترش منابع و تنوع	افزودن ۵ کتاب جدید با ژانر متفاوت، معرفی کتاب صوتی در سفر، گفت‌وگوهای کوتاه پس از هر جلسه خواندن	تمرکز بر علایق کودک؛ اجتناب از کتاب‌هایی که قضیه آنها پیچیده است
ماه سوم	تثبیت فرهنگ خانوادگی خواندن	برگزاری «روز خواندن خانوادگی»، ساخت نمودار پیشرفت، چالش خواندن (مثلاً «فلان تعداد صفحات در هفته»)	والد در بازخورد مثبت باشد؛ تشویق نه با اجبار

همچنین می‌توان برای هر کودک یک «پروتکل خواندن خانوادگی» نوشت — شامل انتخاب زمان، مکان، نوع کتاب (داستان، غیرداستان، مصور) و اهداف کوتاه‌مدت (مثلاً «امروز پایان داستان را حدس بزن») — و هر هفته آن را مرور کرد.

---

نتیجه‌گیری

تبدیل خانه به محیطی سرشار از کتاب و خواندن، کاری تدریجی، نیازمند مداومت و آگاهی است. اما اگر خانواده‌ها منابع مناسب فراهم کنند، تعامل‌های متنی هدفمند داشته باشند، عادتِ خواندن را تثبیت کنند و با موانع آگاهانه مواجه شوند، می‌توانند تأثیری بلندمدت بر مهارت‌ها، نگرش و لذت خواندنِ فرزندانشان بگذارند.

در پایان، چند نکته تأکیدی:

• نبود کتاب در خانه یا زمان کم، همیشه مانع نهایی نیست — تعاملِ مؤثر و کیفیت فعالیت‌ها اغلب مهم‌تر است.

• ایجاد عادت خواندن در سنین پایین‌تر بازده بیشتری دارد، اما هر زمانی شروع شود دیر نیست.

• محافظت از فضای خواندن در برابر مزاحمت‌ها (گوشی‌ها، تلویزیون، اضطراب زیاد) مهم است.

• والدین باید خودشان به عنوان خواننده الگو باشند؛ رفتار بیشتر از گفتار تأثیر می‌گذارد.

• پیوستگی و انعطاف مهم‌اند — اگر در یک هفته کاهش فعالیت داشتید، دوباره شروع کنید.

این روزها، «میراثک» هفت‌ساله شده است؛ عروسکی که از هجدهم مهرماه سال ۱۳۹۷ تا امروز، سفیر کوچک میراث فرهنگی ایران برای کودکان بوده است. اما داستان واقعی این تأثیر را باید از زبان کسانی شنید که این عروسک را به کلاس‌هایشان بردند و شاهد شکوفایی حس ایران‌دوستی در چشمان کودکان بودند.

راویان این مسیر، پنج مربی و کنش‌گر فرهنگی از پنج گوشه ایران هستند:

ثریا بیدمشکی؛ معاون پرورشی و مربی کارگاه قصه‌گویی، هنر و خلاقیت با ۲۸ سال سابقه تدریس از مشهد،

معصومه رجبی؛ کارشناس ارشد تاریخ ایران و کتابدار کتابخانه باقرالعلوم روستای درسجین استان زنجان،

اویس خادم‌لو؛ مدیر سازمان دانش‌آموزی شهرستان گلوگاه استان مازندران و کارشناس فرهنگی و هنری آموزش و پرورش،

زهراناز شه‌بخش؛ معلم پیش‌دبستانی از زاهدان،

زینب محمدیاری؛ معلم پیش‌دبستانی، قصه‌گو، تسهیل‌گر و مروج کتاب‌خوانی از اردکان یزد.

در کتابک بخوانید: میراثک کیست؟

حالا در ادامه، گفت‌وگوی کوتاه با این مربیان را می‌خوانیم؛ روایتی که نشان می‌دهد چگونه یک ایده می‌تواند در بسترهای کاملاً متفاوت، ریشه بدواند و ثمره یکسانی داشته باشد: عشق به ایران.

• برای شروع از اولین لحظه آشنایی با میراثک پرسیدیم. اولین بار چطور با میراثک آشنا شدید؟

بیدمشکی: فکر می‌کنم از طریق کانال «ادبیات کودکان» بود که با میراثک آشنا شدم.

رجبی: اولین بار در صفحه اینستاگرام «کتابخانه فرهیختگان ایسین» دوستم خانم «زهرا پورحسن» مطلبی در مورد میراثک پست کرده بود و من آن را دیدم. از تنوع مباحث و مخصوصاً رنگ و بوی ایرانی بودنش لذت بردم و از طریق ایشان با میراثک و زیبایی‌هایش آشنا شدم.

خادم‌لو: از طریق فضای مجازی با صفحه میراثک و فعالیت‌هایش آشنا شدم.

شه‌بخش: از طریق یک گروه واتساپ با او آشنا شدم.

محمدیاری: اولین بار در یک گروه تلگرامی مرتبط با کتاب و کتابخوانی با میراثک آشنا شدم.

همین آشنایی‌های ساده و مجازی، نقطه آغاز سفری شد که به شناخت عمیق‌تر میراث فرهنگی و عشق به ایران انجامید.

خانم بیدمشکی و میراثک در کنار دانش‌آموزان. مشهد

• از آن‌ها پرسیدیم، وقتی برای اولین بار اسم یا تصویر میراثک را دیدید، چه حسی پیدا کردید؟

بیدمشکی: اولین باری که با میراثک آشنا شدم، شیفته آن شدم. طراحی ویژه‌اش، با رنگ‌هایی که نمایانگر پنج قاره‌اند و قلبی که روی صورتش نشسته، حس صلح، دوستی و آرامش را به کودکان منتقل می‌کرد. خانم آقایی، خالق میراثک، هدفی والاتر از معرفی یک عروسک را دنبال می‌کردند: شناساندن میراث فرهنگی ایران به جهان و یادآوری آن برای نسل امروز.

رجبی: خیلی قیافه مهربان و رنگارنگی داشت. من را یاد شخصیت‌های کارتونی انداخت. کنجکاو شدم در مورد ظاهرش بیشتر بدانم.

خادم‌لو: برایم جذاب بود؛ همان چیزی بود که به‌عنوان معلم دنبالش بودم: عروسکی که بتواند مفهوم مهمی مثل میراث فرهنگی را به دانش‌آموزان منتقل کند. میراثک با عروسک‌های دیگر متفاوت است و قیافه‌اش برای کودکان پرسش‌برانگیز است؛ نمادها، رنگ‌ها و حالتش کنجکاوی ایجاد می‌کند و من هم مشتاق شدم هدف و فلسفه طراحی این عروسک را بیشتر بشناسم.

شه‌بخش: یک عروسک بامزه که با آن می‌شد نمایش اجرا کرد.

محمدیاری: من هر بار با دیدن میراثک احساس شگفتی و عشق را تجربه می‌کنم. در کل میراثک با کودکان ارتباط برقرار می‌کند، بچه‌ها باورش می‌کنند، حتی دلشان برای میراثک تنگ می‌شود.

میراثک برای این مربیان فقط یک عروسک نبود؛ پلی بود میان دنیای کودکانه و مفهوم بزرگ ایران‌دوستی.

میراثک در کنار بچه‌های کتابخانه باقرالعلوم، زیر نظر خانم رجبی. روستای درسجین

• از آن‌ها خواستیم کمی از تجربه کارشان با میراثک بگویند. مهم‌ترین خاطره‌ای که از کار با میراثک و بچه‌ها دارید، چیست؟

بیدمشکی: وقتی کار با میراثک را آغاز کردم، نمی‌دانستم که قرار است چنین تأثیر عمیقی بر بچه‌ها و حتی آینده‌شان بگذارد. یکی از شاگردانم که بعدها برای تحصیل به هلند رفت، برایم نوشت: «خانم بیدمشکی، روزی که از من خواستند درباره ایران صحبت کنم، از قصه‌های میراثک استفاده کردم. همه با دقت گوش دادند؛ استادها و بچه‌ها کلی تشویقم کردند!»

رجبی: با بچه‌های کتابخانه میرزا قاسمی آش درست کردیم و توی مدرسه روستا دورهمی خوردیم. خیلی خاطره خوبی بود و اصلاً از یادم نمی‌رود. یک‌بار هم که قصه «لک‌لک‌های دره تفی» را داشتم اجرا می‌کردم، در مستند ایران‌بانو ثبت شد و از شبکه اشراق پخش شد و همه مخاطبان دیدند.

خادم‌لو: بعد از آشنایی با میراثک، کار خود را از قصه اولش آغاز کردیم. دانش‌آموزان با سلیقه خود میراثک را خلق کردند و به فعال‌ترین همیاران او در سراسر کشور تبدیل شدند. به‌ویژه در ایام کرونا که سفر محدود بود، با میراثک به نقاط مختلف سفر می‌کردند و با انجام فعالیت‌های قصه‌ها با میراث تاریخی و طبیعی آشنا شدند. بهترین خاطره من حس خوب بچه‌ها و عشقشان به وطن بود.

شه‌بخش: خاطره درست‌کردن میرزاقاسمی در برنامه آشنایی با شمال کشور؛ این غذا را درست کردم ولی بچه‌ها دوست نداشتند و کلی توی ذوقم خورد.

محمدیاری: نامه‌نگاری با میراثک برای من از بهترین خاطرات جمعی کار با این عروسک بوده، ذوق و شوق بچه‌ها و گفتگوی آن‌ها در قالب نامه با میراثک بی‌نظیر بود. ما معمولاً با کشیدن دست خود بچه‌ها، نقاشی میراثک را می‌کشیم و بچه‌ها این نقاشی را خیلی دوست دارند. بارها اتفاق افتاده که به طور خودجوش این کار را انجام دادند و دوستش داشتند.

خاطرات این مربیان نشان می‌دهد که میراثک توانسته از مرز کتاب و کلاس عبور کند و به تجربه‌ای واقعی و ماندگار در زندگی کودکان تبدیل شود.

همیاران میراثک به همراه آقای خادم‌لو. گلوگاه

• در میان فعالیت‌های مختلف میراثک از قصه و آرزو گرفته تا گفتگو، از مربیان خواستیم بگویند کدام فعالیت و قصه میراثک در دل بچه‌ها ماندگارتر شد.

بیدمشکی: قصه انیمیشن «کاسه سفالی» و «غار میرملاس» از محبوب‌ترین‌ها بودند.

رجبی: اول همان پخت غذای محلی که گفتم و دوم درست‌کردن منگوله با کاموا و کشیدن بزهای ظرف سفالی شهر سوخته.

خادم‌لو: اردوهایی که با میراثک و بچه‌ها به مکان‌های تاریخی و تفریحی می‌رفتیم، برپایی جشن تولد میراثک در مدارس و منازل و ساخت گروهی عروسک با همراهی خانم «سلیمه عموزاد»، همگی از خاطرات جذاب این سال‌ها برای بچه‌ها بود.

شه‌بخش: قصه مربوط به سفر میراثک به موزه لوور فرانسه را وقتی برای بچه‌ها خواندم دوست داشتند و خیلی به بچه‌ها خوش گذشت.

محمدیاری: از آن‌جایی که میراثک یک تصویر خلاق و دوستدار کودک است، از زبان میراثک خیلی از پیام‌ها در زمینه میراث فرهنگی را می‌شود به آن‌ها گفت و ناخودآگاه ماندگار می‌شود.

میراثک در هر گوشه از ایران، با زبانی متفاوت اما احساسی مشترک، توانسته تخیل و حس تعلق کودکان را بیدار کند.

در کتابک بخوانید: میراثک آمد تا کودکان را با زیبایی‌های ایران آشنا کند

• پرسیدیم از نگاه آن‌ها میراثک چه نقشی در آشنایی بچه‌ها با میراث فرهنگی داشته است؟

بیدمشکی: ارتباط میراثک با بچه‌ها کمک کرد تا میراث ملموس شهر خودشان (باغ ملک نادری، فرش‌های ایرانی و سبدبافی) را بهتر بشناسند.

رجبی: خیلی تأثیرگذار است، ولی به نظر من باید عمیق‌تر روی فعالیت‌ها کار شود، چون برای هر سنت و آیین کلی نماد و قصه داریم.

خادم‌لو: میراثک کودکان را با ارزش‌های میراث فرهنگی و تاریخی آشنا می‌کند. از آنجایی که بهترین زمان آموزش حفظ این آثار دوران کودکی است، آشنایی با این ارزش‌ها به کودکان کمک می‌کند آن را به دوستان و خانواده منتقل کنند. همچنین، انتخاب آن‌ها به‌عنوان «همیار میراثک» باعث می‌شود میراث فرهنگی و طبیعی کشور برای همه ارزشمند شناخته شود و بچه‌ها حس مسئولیت نسبت به حفاظت از آن پیدا کنند.

شه‌بخش: بچه‌ها چون میراثک را دوست داشتند با او ارتباط گرفتند و از طریق برنامه‌ها و قصه‌ها اطلاعاتشان بالا رفت، که این خیلی عالی بود.

محمدیاری: نگاه میراثک ایران‌دوستی است، آشنا کردن کودکان با واژه و مفهوم میراث فرهنگی و ایجاد علاقه به آن.

میراثک نه‌فقط آموزگار، بلکه الهام‌بخش بوده است؛ عروسکی که به کودکان یاد می‌دهد میراث‌فرهنگی، چیزی زنده و در دسترس است

• معمولاً هیچ تجربه‌ای بدون سختی نیست. از آن‌ها خواستیم بگویند در کار با میراثک چه سختی یا چالشی داشتند و چطور آن را برطرف کردند؟

بیدمشکی: در ابتدا کودکان کوچکتر به دلیل ظاهر خاص میراثک کمی ناآشنا یا حتی ترسیده بودند، اما با گفت‌وگو و قصه‌گویی، کم‌کم ارتباطی عاطفی با او برقرار کردند و دوستش داشتند.

رجبی: چالش اصلی این بود که باید از پیش برنامه‌ریزی می‌کردیم که چه برنامه‌ای اجرا کنیم و وسایل و کتاب‌ها را آماده می‌کردیم. بچه‌ها هم پیگیر بودند که امروز برنامه میراثک چیست.

خادم‌لو: همه می‌پرسیدند چگونه یک عروسک این‌چنینی می‌تواند برای کودکان جذاب باشد، به‌ویژه در مقابل شخصیت‌های خارجی. در ابتدای کار خانواده‌ها همکاری چندانی نمی‌کردند که این چالش با نشان‌دادن محبوبیت میراثک و انجام فعالیت‌های عملی مثل درست‌کردن غذاهای محلی و احیای بازی‌های سنتی و معرفی جانوران در خطر انقراض حل شد.

شه‌بخش: من چالش خاصی با میراثک نداشتم. چون بچه‌ها واقعاً برای رفتن به کلاس میراثک ذوق داشتند.

محمدیاری: سختی خاصی را حس نکردم، ولی از آنجایی که مخاطبم بچه‌های پیش‌دبستانی هستند، همه قصه‌ها را با آن‌ها در میان نگذاشتم و به دلیل حجم زیاد فعالیت‌ها برای پیش‌دبستانی انتخابی عمل کردم.

به‌نظر می‌رسد عشق به کار، بزرگ‌ترین راه‌حل تمام چالش‌ها برای این مربیان بوده است.

دانش‌آموزان خانم محمدیاری در کنار میراثک و نامه‌هایی که برای میراثک نوشتند. اردکان

• و در ادامه، مربیان از چشم‌اندازشان برای آینده میراثک گفتند؛ اینکه دوست دارید میراثک چه مسیر یا فعالیت تازه‌ای را تجربه کند؟

بیدمشکی: خیلی دوست دارم میراثک قصه‌های شاهنامه را به زبان ساده و قابل‌فهم برای بچه‌ها روایت کند.

رجبی: به نظر من باید به سمت نوشتن مجموعه فعالیت‌ها به صورت کتاب و مجله برود و از هم‌مسیرانش هم استفاده کند.

خادم‌لو: دوست دارم دامنهٔ فعالیت میراثک به همه مدارس ایران برسد تا شناخت بچه‌ها نسبت به میراث فرهنگی گسترده‌تر شود.

شه‌بخش: دوست دارم میراثک در فعالیت‌های خود بیشتر بازی داشته باشد؛ بازی‌هایی شاد و جذاب که با همراهی مربی در کلاس اجرا شود.

محمدیاری: به نظرم در همین جاده‌ای که هست، مسیر پویا و خلاقی را پیش رو دارد. مهم این است که به حرکتش ادامه بدهد.

میراثک برای این مربیان تنها یک پروژه نیست، بلکه رؤیایی ادامه‌دار است؛ رؤیای آشنا کردن کودکان با ریشه‌هایشان.

• از آن‌ها خواستیم برای مربیانی که تازه با میراثک آشنا می‌شوند پیامی بفرستید.

بیدمشکی: به دنیای میراثک خوش آمدید؛ جایی که کودکان با قصه و تجربه و خلاقیت، به گذشته سفر می‌کنند تا آینده را بهتر بسازند. شما به عنوان مربی، نقش کلیدی در زنده‌کردن میراث‌فرهنگی برای نسل جدید دارید؛ با قلبی باز، ذهنی خلاق و روحی کنجکاو همراه شوید.

رجبی: سعی کنند مباحث کلیدی و آیین‌ها را از قبل آماده کنند و در موردشان فکر کنند و مطالب را دلنشین‌تر کنند تا بچه‌ها جذب شوند و از یادشان نرود.

خادم‌لو: قدر فرصت پیش‌آمده را بدانید. میراثک را به بچه‌ها معرفی کنید و آن‌ها را با ماموریت‌هایش همراه کنید تا همیاران و حافظان میراث فرهنگی شوند.

شه‌بخش: حتماً با میراثک دوست و هم‌قدم شوند و این دوستی را در دنیای کودکان منتشر کنند.

محمدیاری: میراثک را جدی بگیرید، در عین حال سخت نگیرید و هر آنچه از میراثک به دستتان می‌رسد و هر فعالیتی که امکانش را دارید و در ارتباط با میراثک هست را انجام بدهید. در هر شهری هستید میراثک را با بافت تاریخی یا تاریخ آن شهر پیوند بزنید و قدرش را بدانید.

نمونه فعالیت‌های دانش‌آموزان خانم شه‌بخش. زاهدان

• وقتی از آن‌ها خواستیم میراثک را در یک جمله توصیف کنند، پاسخ‌ها رنگی و متنوع بود، درست مثل خودش.

بیدمشکی: میراثک پلی است میان کودکان و میراث‌فرهنگی با زبان قصه، بازی و تجربه‌های مشارکتی.

رجبی: من آن را قصه‌گوی آریایی می‌نامم.

خادم‌لو: شخصیتی دوست‌داشتنی که کودکان و نوجوانان را به دنیای پر راز و رمز تاریخ ایران می‌برد و ناشناخته‌ها را نشان می‌دهد.

شه‌بخش: میراثک، دوست انگشتی رنگی‌رنگی بچه‌های مهربان ایران و همه بچه‌های دنیاست.

محمدیاری: خلاق، پویا و تاثیرگذار.

• در انتها از آن‌ها پرسیدیم وقتی به این سال‌ها نگاه می‌کنید، از نگاه شما مهم‌ترین دستاورد میراثک را چیست؟

بیدمشکی: در این سال‌ها، میراثک نه‌تنها یک ابزار آموزشی بود، بلکه پلی شد میان من و میراث گران‌بهای فرهنگی سرزمینم. حس می‌کنم امروز از هر زمان دیگری به ایران نزدیک‌ترم و این دستاوردی است که عمیقاً برای آن شکرگزارم.

رجبی: میراثک توانسته قدم بزرگی برای بچه‌های ایران بردارد، به شرطی که خسته نشود و مخاطبانش را افزایش دهد.

خادم‌لو: میراثک نسل کودک و نوجوان را با میراث فرهنگی و طبیعی کشور آشنا کرده و با فعالیت‌های عملی مبتنی بر قصه‌ها، علاقه و درک آن‌ها نسبت به تاریخ و تمدن ایران را فراتر از آموزش مدرسه تقویت می‌کند.

شه‌بخش: او دوستان زیادی در دنیای کودکان پیدا کرده و در خاطر و یادشان ماندگار شده، به نحوی که فراموشش نمی‌کنند. تا جایی‌که حتی بچه‌هایی که از شاگردان سال‌های قبلم بودند وقتی گاهی به کلاسم سر می‌زنند، به عروسک میراثک نگاه می‌کنند و با ذوق می‌گویند: «وای خانم، میراثک دوست‌داشتنی!»

محمدیاری: میراثک، نگاه ایران‌دوستی و آشنا کردن کودکان با واژه و مفهوم میراث‌فرهنگی را به خوبی منتقل کرده است.

حالا پس از مرور این خاطرات، دستاوردها و آرزوها، تصویر واضح‌تری از میراثک داریم. تصویری که توسط کسانی ترسیم شده که هر روز در خط مقدم آموزش ایستاده‌اند. گفت‌وگو با این مربیان نشان می‌دهد که میراثک تنها یک عروسک نیست، بلکه زبانی مشترک برای سخن گفتن از زیبایی‌های ایران به زبان کودکانه است. تجربه این هفت سال ثابت کرده که وقتی آموزش با خلاقیت و عشق درآمیزد، می‌تواند در جان و دل مخاطبانش بنشیند و نسلی از ایران‌دوستان کوچک را پرورش دهد. آینده میراثک در گام‌های بعدی، در گرو تداوم همین مسیر و گسترش دایره همراهان آن است. امید که این مسیر با همراهی کودکان و مربیان ادامه داشته باشد.

در کنگره‌ی فدراسیون بین‌المللی مترجمان (FIT) که در تاریخ ۴سپتامبر ۲۰۲۵ برگزار شد، از رضی هیرمندی بابت کارنامه‌ی قابل توجه او در حوزه ادبیات کودک و نوجوان تقدیر شد. بر اساس اعلام رسمی فدراسیون بین المللی مترجمان، جایزه اصلی این دوره به خانم شی کوینه (Shi Qin’e) تعلق گرفته و رضی هیرمندی برای فعالیت ارزشمندش در زمینه ترجمه و ترویج ادبیات کودکان، لوح افتخار (Certificate of Honour) این جایزه را دریافت کرده است.

بیانیه‌ی اهدای لوح تقدیر:
«مترجم انگلیسی‌ـ‌فارسی، رضی هیرمندی،
به پاس بیش از نیم قرن تلاش پیگیر در عرصه‌ی ترجمه و برگردان بیش از ۱۷۰ اثر از نویسندگانی چون رولد دال، دکتر زئوس و لئو تولستوی، به حق شایسته‌ی تقدیر و ستایش ویژه شناخته شد. آثار رضی هیرمندی که از او به عنوان «جادوگر» ترجمه یاد کرده‌اند نقشی مؤثر و ماندگار در گسترشِ چشم‌اندازِ فرهنگی ایران ایفا کرده است.»
این تقدیرنامه که به قلم رئیس هیئت داوارانِ بخش ترجمه‌ی جایزه‌ی آسترید لیندگرن نگاشته شده در بیست و سومین کنگره‌ی فدراسیون بین‌المللی مترجمان (FIT) قرائت شد.

در کتابک بخوانید: معرفی کتاب‌های رضی هیرمندی

درباره‌ی فدراسیون بین المللی مترجمان و جوایز آن

نهاد بین‌المللی FIT (Federation Internationale des Traducteurs) یا فدراسیون بین‌المللی مترجمان، متشکل از انجمن‌ها و اتحادیه‌های مترجمان در سراسر جهان است و یکی از مأموریت‌های آن ارتقاء وضعیت حرفه‌ای مترجمان، ترویج ترجمه‌ی باکیفیت و افزایش تعاملات بین‌‌المللی است. این فدراسیون در سال ۱۹۵۳ پایه‌گذاری شد و در سال ۱۹۷۶ به طور رسمی از سوی سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته شد. این فدراسیون دارای وضعیت مشورتی (Consultative Status) نزد یونسکو است و همکاری نزدیکی با نهادهای بین‌المللی همچون سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) و دیگر سازمان‌های حرفه‌ای و حقوقی مرتبط با ترجمه دارد.
در راستای این رویکرد، یکی از کارکردهای فدراسیون بین المللی مترجمان اعطای جوایز و نشان‌های بین‌المللی در زمینه ترجمه و ترویج ادبیات به زبان‌های گوناگون است. این جوایز در اجلاس جهانی یا کنگره جهانی فدراسیون بین المللی مترجمان اهدا می‌شوند. اساسنامه این جایزه برای نخستین‌بار در سال ۱۹۹۸ تصویب شد و از آن پس در حوزه های گوناگون به مترجمان برجسته در سطح جهانی اهدا می شود. جوایز فدراسیون بین المللی مترجمان به منظور ادای احترام به بزرگان ادبیات، با اسامی‌ای مانند «جایزه آسترید لیندگرن»، «جایزه اورورا بورئالیس» برای ترجمه داستانی یا غیرداستانی، مدال کارل چاپک» و... نام‌گذاری شده‌اند.

---

خرید آثار رضی هیرمندی

---

درباره‌ی جایزه آسترید لیندگرن در فدراسیون بین المللی مترجمان

جایزه‌ی آسترید لیندگرن در فدراسیون بین المللی مترجمان به مترجمی در حوزه‌ی ادبیات کودکان و نوجوانان اعطا می‌شود که یک ترجمه شاخص انجام داده یا برای کارنامه او در دوره کاری لایق دریافت این جایزه یا لوح تقدیر آن تشخیص داده می شود. جایزه فدراسیون بین المللی مترجمان که برای خود نهادی مستقل است در حوزه ادبیات کودکان از سوی بنیاد جایزه جهانی آسترید لیندگرن پشتیبانی مادی و معنوی شده است. فدراسیون بین‌المللی مترجمان هر دو سال یک‌بار مجموعه‌ای از جوایز را در کنگره جهانی خود به فعالان برجسته عرصه ترجمه و تفسیر اهدا می‌کند. از میان این جوایز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مدال کارل چاپِک (Karel Čapek Medal): برای مترجمانی که آثار زبان‌ها و فرهنگ‌های کمترشناخته‌شده را به دیگر زبان‌ها معرفی می‌کنند.
جایزه شفق قطبی (Aurora Borealis Prize): در دو بخش ترجمه آثار داستانی و غیرداستانی.
جایزه محیط زیست: برای ترجمه‌هایی که آگاهی زیست‌محیطی و دغدغه‌های پایداری را ترویج می‌کنند.
جایزه ترجمه علمی و فنی: برای مترجمانی که در انتقال دانش و فناوری از زبانی به زبان دیگر نقش کلیدی دارند.
این مجموعه جوایز، جایگاه جهانی ترجمه را به عنوان پلی میان فرهنگ‌ها و ابزار گسترش گفت‌وگوی انسانی یادآور می‌شود.

در کتابک بخوانید: گپی خودمانی با رضی هیرمندی

متن سخنرانی رضی هیرمندی که در بیست و سومین کنفرانس جهانی فدراسیون بین المللی مترجمان، در سازمان جهانی حقوق معنوی ملل متحد (ژنو)، ایراد شد:
صبح به‌خیر، عصر به‌خیر—بسته به ساعتی که اکنون در ژنو سخنان مرا می‌شنوید.
خانم‌ها و آقایان، همکاران عزیز از سراسر جهان،
افتخار بزرگی است که این کلمات را—هرچند از دور—با شما در میان می‌گذارم. از صمیم قلب از دبیرکل فدراسیون جهانی مترجمان، کمیتهٔ دائمی مدیریت جوایز، و همکارانشان سپاسگزارم برای همه تلاش‌هایشان در فراهم کردن امکان حضور من، هرچند متأسفانه این حضور میسر نشد.
این لوح‌تقدیر، پس از دریافت لوح افتخار IBBY، امتیازی است که عمیقاً آن را ارج می‌نهم—هرچند همچون هدیه‌ای پشت شیشه است: می‌توانم آن را ببینم اما دستم به آن نمی‌رسد.
شل سیلوراستاین داستان پسری را نقل می‌کند که به خاطر دست‌خط درهم برهمش عذرخواهی می‌کند—چون همان‌طور که توضیح می‌دهد، او دارد از درون یک شیر می‌نویسد. حال من نیز چنین است. شاید شما آن شیر را نبینید، اما می‌توانید حضورش را میان واژه‌های من احساس کنید.
ما مترجمان پیام‌رسانانی هستیم در اتاق‌های خاموش، سخنگوی نویسندگان، حتی در زمان‌هایی که سکوت از صدا نیرومندتر است.
مترجمان ایرانی نیز سال‌هاست که پنجره‌هایی به سوی ادبیات جهانی گشوده‌اند—و کودکان را با موسیقی فرهنگ‌های دیگر آشنا کرده‌اند. من نیز در مسیر خود، پیوسته در جستجوی کتاب‌هایی با جوهره ادبی بوده‌ام، آغشته به شعر و رنگین با طنز. آثاری که به کودکان می‌آموزند امیدشان را از دست ندهند، بلکه دنیایی روشن‌تر و آزادتر را در خیال بپرورانند. جا دارد از همسرم مهرنوش، که نزدیک به نیم قرن همراه و اولین خواننده و مشوق ترجمه‌ها و قصه‌هایم بوده تشکر کنم.
بیاییم همچنان ترجمه کنیم، همچنان این صداهای ظریف را از مرزها بگذرانیم، و به نسل آینده پیوسته یادآوری کنیم که زندگی—با وجود همه دشواری‌ها—ارزش آن را دارد که با شادی زیسته شود.

زنده باد صلح. زنده باد آزادی. زنده باد زندگی—زندگی‌ای بهتر، مهربان‌تر و زیباتر!

سپاسگزارم.

مقدمه

عادت مطالعه (یا مطالعه پیوسته و لذت‌بخش) یکی از پایه‌های مهم رشد سواد، تفکر انتقادی و پیشرفت تحصیلی است. اگر کودکان عادت کنند که مطالعه بخشی از روزمره آن‌ها باشد، آثار آن در درازمدت در توانایی‌های زبان، درک مطلب، گستره واژگان و انگیزه برای یادگیری نشان داده می‌شود.

اما چه کسی می‌تواند این عادت را شکل دهد؟ بسیاری از پژوهش‌ها نشان داده‌اند که والدین نقش حیاتی و تأثیرگذاری در ایجاد، تقویت و نگهداشت عادت به مطالعه در کودکان دارند. در واقع، والدین نه فقط فراهم‌آورنده امکانات، بلکه کسانی هستند که با رفتار، نگرش و تعامل خود، الگوی عملی و انگیزاننده برای کودک محسوب می‌شوند.

در این مقاله، ابتدا شواهد علمی درباره تأثیر والدین بر عادت مطالعه را مرور می‌کنم، سپس عوامل مؤثر والدینی را توضیح می‌دهم، به موانع احتمالی اشاره می‌کنم، و در نهایت راهکارهای عملی و توصیه‌هایی برای والدین می‌آورم.

---

بخش اول: شواهد علمی درباره نقش والدین در عادت مطالعه کودکان

محیط سوادخانگی و پیش‌بینی مهارت خواندن

یکی از مفاهیم کلیدی در پژوهش‌های سواد کودکی، محیط سوادخانگی (Home Literacy Environment, HLE) است که به مجموعه امکانات، فعالیت‌ها، تعاملات و باورهای مرتبط با خواندن و نوشتن درون خانواده اشاره دارد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که HLE میزان رشد زبانی، مهارت‌های پیش‌خواندن و خواندن را پیش‌بینی می‌کند. (PMC)

تحقیق “The Home Literacy Environment as a Predictor of Early Literacy” نشان داده است که حتی در کودکانی که در معرض ریسک خواندن هستند، کیفیت محیط سوادخانگی در سن ۴ سالگی می‌تواند پیش‌بینی‌کننده مهارت‌های خواندن در سال‌های بعد باشد. (PMC)

متاآنالیزی از ۵۹ مطالعه نشان داده که بین محیط سوادخانگی و مهارت درک مطلب کودکان رابطه مثبت وجود دارد. (ERIC)

مطالعه “Active Home Literacy Environment: parents’ and teachers’ role” تأکید می‌کند که بعد فعال HLE — یعنی تعامل والد–کودک در فعالیت‌های متنی — تأثیر بیشتری بر رفتار کتاب‌خوانی و عادت مطالعه دارد نسبت به بعد منفعل (تنها وجود کتاب). (PMC)

خواندن والد–کودک و پیامدهای زبانی و انگیزشی

مطالعه “Parents’ early book reading to children: Relation to children’s later …” نشان داده است که تعداد دفعات خواندن مشترک والد–کودک پیش‌بینی‌کننده واژگان دریافتی، درک مطلب و انگیزه درونی برای خواندن است، حتی با کنترل کردن عوامل دیگر مانند پیش‌زمینه خانوادگی. (PMC)

تحقیق “Parents’ Literacy Beliefs, Home Literacy Activities, and Children’s Early Literacy Skills” نشان داده است که باورهای والدین نسبت به سواد و خواندن، و فعالیت‌های متنی در خانه، با پیشرفت سواد کودکان همبستگی دارد. وقتی باور والدین نسبت به اهمیت خواندن مثبت باشد، آن‌ها فعالیت‌های سوادخانه‌ای بیشتری ارائه می‌دهند و محیط بهتری می‌سازند. (PMC)

مطالعه “Influence of Family Factors on Children’s Reading Habits” در بازبینی ادبیات نشان می‌دهد که عوامل والدینی مانند سطح تحصیلات والد، وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی، حمایت والد از خواندن و فعالیت‌های سوادخانه‌ای تأثیر عمده‌ای بر عادت مطالعه کودکان دارند. (ResearchGate)

در پژوهشی دیگر، مشخص شده است که مادرانی که خود علاقه به خواندن دارند، این علاقه را به فرزندان منتقل می‌کنند و نتیجه آن، تقویت مهارت خواندن و اشتیاق کودک است. (PMC)

مطالعه‌ای بین‌المللی نیز نشان داده است که اگر والدین به خواندن علاقه‌مند باشند، کودکان ۴۰٪ بیشتر احتمال دارند که از خواندن لذت ببرند. (BookTrust)

در مجموع، شواهد علمی متعددی تأیید می‌کنند که والدین — از منظر باور، رفتار و امکاناتی که فراهم می‌کنند — نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری عادت به مطالعه در کودکان دارند.

---

بخش دوم: عوامل والدینی مؤثر در شکل‌گیری عادت مطالعه

برای اینکه نقش والدین را عمیق‌تر بفهمیم، بهتر است عوامل مؤثر والدینی را دسته‌بندی کنیم و تأثیر هر کدام را بررسی کنیم:

۱. باورها و نگرش والدین نسبت به خواندن
۲. رفتارها و تعامل والد–کودک در فعالیت‌های متنی
۳. مدل‌سازیِ خواندن والد
۴. ایجاد محیط فیزیکی مناسب
۵. مدیریت انگیزه و پاداش‌ها
۶. ادامه‌داری و ثبات در فعالیت‌های خواندن
۷. تنظیم سطح دخالت با رشد کودک و سنین مختلف

در ادامه هر یک را مفصل‌تر بررسی می‌کنم.

---

۱. باورها و نگرش والدین نسبت به خواندن

باورها و نگرش والدین به خواندن — به عنوان ارزش، لذت یا ضرورت — بر تصمیمات و رفتارهای آن‌ها تأثیر می‌گذارد:

• والدینی که معتقدند خواندن امری مهم و ضروری است، بیشتر به فعالیت‌های خواندن مشترک ترغیب می‌شوند و محیط مناسب ایجاد می‌کنند. (PMC)

• رابطه نگرش والدین به خواندن و مهارت خواندن کودک توسط HLE به‌عنوان واسطه بررسی شده است؛ یعنی نگرش والد، بر فعالیت‌های خواندن در خانه تأثیر می‌گذارد و این فعالیت‌ها به نوبه خود بر مهارت کودک اثر می‌گذارند. (Frontiers)

• پژوهشی که نگرش والدین نسبت به بلندخوانی را سنجیده است نشان داده والدینی که خواندن مشترک را فعالیتی ارزشمند می‌دانند، خانه‌ای با کیفیت HLE بهتر دارند و فرزندان آن‌ها مهارت زبان بهتری دارند. (Frontiers)

• در کودکان عربی‌زبان در امارات، نگرش مثبت والدین به خواندن با مهارت خواندن کودکان ارتباط معناداری داشت. (SpringerOpen)

بنابراین، تغییر نگرش والدین یکی از گام‌های اساسی در شکل‌دهی عادت مطالعه است.

---

۲. رفتارها و تعامل والد–کودک در فعالیت‌های متنی

خودِ انجام فعالیت‌های مرتبط با خواندن در خانه مهم است. برخی رفتارها مؤثرترند:

• بلندخوانی مشترک (Shared reading): بسیاری از مطالعات تأکید کرده‌اند که خواندن مشترک والد–کودک به کودک فرصتی می‌دهد تا با زبان پیچیده، واژگان جدید و ساختارهای دستوری روبرو شود. این تعامل پیش‌بینی‌کننده مهارت‌های زبانی بعدی است. (PMC)

• گفت‌وگو در طول خواندن: توقف در نقاط داستان برای سؤال از کودک، پیش‌بینی ادامه، توضیح کلمه یا مفهوم جدید، بحث درباره شخصیت‌ها — این گونه تعامل‌ها به درک عمیق‌تر متن کمک می‌کند. (brightspotcdn.byui.edu)

• خواندن چرخشی (Turn taking): در برخی فعالیت‌ها، والد بخشی از متن را و کودک ادامه می‌دهد؛ این کار مشارکت کودک را افزایش می‌دهد. (brightspotcdn.byui.edu)

• فعالیت‌های متنی مرتبط با زندگی روزمره: مثلاً خواندن برچسب‌ها، منو، دستور آشپزی با کودک، استفاده از فهرست خرید نوشتاری با کودک. این کار خواندن را از حالت صرفاً تفریحی به زندگی روزمره می‌کشاند. (Biblioteka Nauki)

• تمرین مستقل خواندن به همراه حمایت: بعد از اینکه کودک توانایی خواندن مستقل پیدا کرد، والد می‌تواند زمان کوتاهی کنار او بنشیند، سؤالات انگیزشی بپرسد یا گاهی متن بخواند. مطالعات در مقاطع چهارم دبستان نشان داده‌اند که فعالیت‌های خواندن والدینی تأثیر بسزایی بر درک مطلب و نگرش کودک دارند. (ERIC)

• پیوستگی و افزایش تدریجی چالش‌ها: فعالیت‌های متنی باید متناسب با رشد کودک تغییر کنند تا کودک همواره چالشی معنادار داشته باشد و از کسالت یا شکست جلوگیری شود.

---

۳. مدل‌سازیِ خواندن والد

منظور از مدل‌سازی این است که والد به عنوان الگو — نه فقط از نظر گفتن، بلکه از نظر عمل — نشان دهد که خواندن امری ارزشمند و لذت‌بخش است:

• اگر والدین خود به‌صورت منظم مطالعه کنند، کودک دید مثبتی نسبت به خواندن پیدا می‌کند. مطابق پژوهشی، وقتی والدین خواندن را دوست دارند، احتمال علاقه فرزند به خواندن ۴۰٪ بیشتر می‌شود. (BookTrust)

• کودک‌ها تمایل دارند رفتار بزرگسالان نزدیک خود را تقلید کنند — اگر والد در زمان فراغت با روزنامه، کتاب یا مجله بنشیند، احتمال بیشتری دارد کودک هم همان رفتار را بپذیرد. این رویکرد در نظریه یادگیری اجتماعی (Bandura) نیز تأیید شده است. (SpringerOpen)

• البته مدل‌سازی نباید اجباری باشد؛ اگر والد رفتار مطالعه را با لذت، نه فشار، انجام دهد، تأثیر بیشتری دارد.

---

۴. ایجاد محیط فیزیکی مناسب

حتی بهترین تعاملات والد–کودک اگر محیط فیزیکی مناسب نداشته باشد، بازدهی‌شان کمتر خواهد بود. نقش والد در آماده‌سازی فضا مهم است:

• دسترسی آسان به کتاب‌ها: قرار دادن کتاب در قفسه‌های پایین، سبدهای کنار فضاهای نشیمن، سبد کتاب کودک، دسترسی آزاد کودک به کتاب‌ها. (brightspotcdn.byui.edu)

• تنوع کتاب‌ها و منابع متنی: شامل داستان، غیرداستان، مجله، کتاب تصویری، کتاب کوتاه، کتاب‌های موضوعات گوناگون. تنوع باعث ایجاد کنجکاوی می‌شود. (brightspotcdn.byui.edu)

• فضای دنج و جذاب برای خواندن: ایجاد یک گوشه خواندن با نور مناسب، بالش، صندلی راحت، چراغ مطالعه کوچک؛ فضا باید دعوت‌کننده باشد. (brightspotcdn.byui.edu)

• ابزار نوشتاری در دسترس: دفترچه، مداد، برچسب، کارتِ یادداشت و ابزارهای ساده نوشتاری که کودک بتواند با آنها بازی کند و متن تولید کند. این کار باعث وابستگی بیشتر به زبان و متن می‌شود. (Biblioteka Nauki)

• منابع متنی روزمره در محیط خانه: لیست خرید نوشته‌شده، برچسب‌ها، یادداشت‌های خانوادگی، منوها، پوستر، تقویم — اینها نشانگر اهمیت متن در زندگی روزمره‌اند و کودک به آن‌ها توجه می‌کند. (Biblioteka Nauki)

---

۵. مدیریت انگیزه و پاداش‌ها

انگیزه بخش مهمی از تداوم عادت مطالعه است. نقش والد در مدیریت انگیزه حیاتی است:

• ستاره‌چین یا نمودار پیشرفت: برای کودک نمودار خواندن بسازید — مثلاً ستاره برای هر کتاب یا تعداد صفحات، و بعد از جمع شدن ستاره‌ها، پاداشی کوچک در نظر بگیرید.

• تشویق‌های کلامی و بازخورد مثبت: وقتی کودک با جدیت می‌خواند، تحسین، گفتگو دربارهٔ نکات جالب کتاب یا سؤال از او در مورد آن، می‌تواند انگیزه‌اش را تقویت کند.

• چالش‌های خواندن هفتگی یا ماهانه: مثلاً «خواندن ۵ کتاب در ماه»، «پیدا کردن کلمه جدید در هر داستان» و جوایز کوچکی برای تکمیل چالش.

• پاداش‌های غیرمادی: مثلاً انتخاب فیلم بر اساس کتاب، گردش با موضوع کتاب، گفت‌وگوی ویژه درباره کتاب مورد علاقه کودک.

• اجتناب از فشار زیاد و پاداش‌های بزرگ مقیّدکننده: والد باید مراقب باشد که مطالعه به تدریج از لذت به وظیفه تبدیل نشود. اگر کودک احساس کند مجبور است خواندن کند تا پاداش بگیرد، ممکن است انگیزه درونی را از دست دهد.

---

۶. ادامه‌داری و ثبات در فعالیت‌ها

برای اینکه عادت شکل بگیرد، استمرار مهم است:

• خواندن روزانه یا حداقل منظم: حتی اگر چند دقیقه باشد، مهم این است که زمان خواندن به عنوان یک بخش ثابت از برنامه روزانه در خانواده بماند.

• انعطاف با تغییر شرایط: اگر در دوره‌ای والد مشغول‌تر است، می‌تواند زمان کوتاه‌تر بگذارد، کتاب صوتی استفاده کند یا کودک را تشویق کند مستقل خواندن کند ولی همچنان مراقب ارتباط باشد.

• بازبینی دوره‌ای روش‌ها و نیاز کودک: هر چند ماه بررسی کنید چه کاری خوب پیش رفته و چه چیزی نیاز به تغییر دارد؛ کودک بزرگ‌تر شده، علایق او تغییر کرده است.

• پشتکار در مواجهه با دوره‌های رکود یا مقاومت کودک: بعضی اوقات کودک از خواندن دوری می‌کند — والد باید خونسردی داشته باشد، روش‌ها را تغییر دهد، تنوع بدهد و دوباره تلاش کند.

---

۷. تنظیم دخالت والد با سن کودک

والد باید دخالتش را برحسب سن و توانایی کودک تنظیم کند:

• در دوران نوزادی و نوپایی (۰–۳ سال): خواندن تصویرگرانه، کتاب‌های پارچه‌ای یا کارتی، آواز و شعرخوانی کوتاه با کودک.

• در سن پیش‌دبستانی (۳–۶ سال): افزایش تعامل در داستان، اجازه انتخاب کتاب برای کودک، گفتگو درباره تصاویر.

• در سن دبستانی (۶–۹ سال): تشویق خواندن مستقل، هم‌خوانی متن یا فصل‌خوانی مشترک، بحث درباره محتوای کتاب.

• در سن ۹–۱۲ سال: پیشنهاد ژانرهای مختلف، گفت‌وگو دربارهٔ معنا و تم داستان، مشارکت در باشگاه کتاب کوچک خانوادگی.

• در دوره نوجوانی (۱۲ سال به بالا): احترام به انتخاب کودک، گفت‌وگو درباره کتاب، امکان خواندن آزاد در ژانرهای مورد علاقه، عدم فشار زیاد بر تعداد.

در هر مرحله، والد باید مراقب باشد که دخالتش بیش از حد یا دست و پاگیر نشود، ولی حضور حمایتی‌اش احساس شود.

---

بخش سوم: موانع شایع و راهکارهای مقابله

حتی والدینی که نیت خوبی دارند، ممکن است با موانعی مواجه شوند. برخی از موانع شایع و راهکارهایی برای مدیریت آن‌ها:

مانع	توضیح	راهکار پیشنهادی
کمبود زمان والدین	والدین شاغل یا پرمشغله ممکن است وقت کافی برای خواندن مشترک نداشته باشند	از زمان‌های کوتاه (۵–۱۰ دقیقه) استفاده کنید؛ در سفر، زمان خواب، در صف اتوبوس کتاب صوتی بخوانید یا کودک را تشویق کنید مستقل بخواند
والدین احساس ناتوانی در خواندن دارند	اگر والد خود مهارت خواندن ضعیف ببیند یا اعتماد نداشته باشد، ممکن است وارد فعالیت نشود	والد می‌تواند با کتاب‌های ساده‌تر شروع کند، از راهنماها و دوره‌های ترویج خواندن استفاده کند، با کودک به عنوان همراه یادگیری عمل کند
رقابت با وسایل دیجیتال	کودک ممکن است به بازی، تلویزیون یا وسایل دیجیتال علاقه‌مندتر باشد	زمان استفاده از ابزار دیجیتال را محدود کنید؛ خواندن را جذاب کنید (کتاب صوتی، تصویر متحرک، خواندن همراه با گفتگو)
فشار زیاد والد و اجبار	وقتی والد زیاد بر مطالعه فشار می‌آورد، ممکن است کودک مقاومت کند	اجازه دهید کودک انتخاب کند، مطالعه را با لذت پیش ببرید، فشار کم باشد و تشویق ملایم صورت گیرد
انتخاب کتاب نامناسب	اگر کتاب خیلی آسان، خیلی دشوار یا موضوعش برای کودک جذاب نباشد، ممکن است او را دلزده کند	با توجه به سطح و علایق کودک کتاب انتخاب کنید، گاهی پیشنهاد دهید ولی اجازه دهید کودک انتخاب کند
مقاومت دوره‌ای کودک	بعضی اوقات کودک به دلایل مختلف از خواندن دوری می‌کند	تنوع کتاب بدهید، وقفه دهید و دوباره شروع کنید، خواندن را به صورت فعالیت خانوادگی برگردانید

---

بخش چهارم: راهکارهای عملی برای والدین — گام به گام

در این بخش، پیشنهادهایی کاربردی و گام‌به‌گام برای والدینی که می‌خواهند نقش فعالی در شکل‌دادن عادت مطالعه فرزندشان داشته باشند ارائه می‌کنم:

1. اعتقاد به اهمیت خواندن را تقویت کنید
    – بخوانید در مورد تأثیر خواندن و رشد سواد، در دوره‌های ترویج خواندن شرکت کنید
    – در ذهن خود تکرار کنید که هر دقیقه خواندن با کودک ارزش دارد

2. یک زمان ثابت خواندن تعیین کنید
    – حتی ۵–۱۰ دقیقه در روز اختصاص دهید
    – زمان‌هایی مثل پیش از خواب یا بعد از شام را در نظر بگیرید

3. به صورت ملموس مدل‌خواندن باشید
    – خودتان نیز مطالعه کنید و آن را در معرض دید کودک قرار دهید
    – درباره کتاب‌هایی که می‌خوانید صحبت کنید

4. خواندن مشترک را آغاز کنید
    – کتابی انتخاب کنید که برای هر دو جذاب باشد
    – در طول خواندن مکث کرده و سؤال بپرسید
    – اجازه دهید کودک بخشی بخواند یا ادامه دهد

5. فضای مناسب فراهم کنید
    – سبد کتاب نزدیک کودک بگذارید
    – کتابخانه پایین، میز مطالعه یا گوشه دنج ایجاد کنید
    – ابزار نوشتاری ساده در دسترس قرار دهید

6. تنوع کتاب و ژانر بدهید
    – داستان، غیرداستان، شعر، علمی، فانتزی
    – گاهی کتاب کوتاه، گاهی بلند
    – اجازه دهید کودک پیشنهاد دهد

7. پاداش و انگیزه ملایم ارائه کنید
    – نمودار پیشرفت ساده
    – ستاره یا برچسب
    – تشویق کلامی
    – فعالیت جانبی مرتبط با کتاب (مثلاً فیلم، گفتگو)

8. پیوستگی داشته باشید و بررسی دوره‌ای کنید
    – اگر شرایط سخت شد، زمان کوتاه‌تر بگذارید
    – هر چند ماه بازبینی کنید: چه چیزهایی مؤثر بوده‌اند؟ چه تغییر کند؟
    – در دوره‌های مقاومت، دوباره با تنوع شروع کنید

9. در تعامل با معلمان و مدرسه باشید
    – از معلم یا کتابخانه مدرسه بخواهید فهرست پیشنهادی کتاب برای کودک بفرستند
    – در پروژه‌های خواندن مدرسه مشارکت کنید
    – کتابخوانی مدرسه را با خواندن خانه تقویت کنید

10. به تدریج استقلال کودک را افزایش دهید
     – وقتی کودک توانمند‌تر شد، او را تشویق به انتخاب کتاب، خواندن مستقل و بررسی کتاب با شما کنید
     – نقش شما به عنوان همراه و راهنما بیشتر شود نه هدایتگر مطلق

    

---

نتیجه‌گیری

عادت به مطالعه یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های فرهنگی و ذهنی است که والدین می‌توانند به فرزندانشان بدهند. نقش والدین در شکل‌گیری این عادت از جنبه‌های زیر کلیدی است:

• باورها و نگرش والد به خواندن

• رفتار و تعامل والد–کودک در فعالیت‌های متنی

• مدل‌سازی خواندن والد

• فراهم‌سازی محیط فیزیکی مناسب

• مدیریت انگیزه و پاداش‌ها

• استمرار و تنظیم دخالت در طول زمان

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که وقتی والدین فعالیت‌های متنی مؤثر انجام می‌دهند و خانه‌ای با کیفیت سوادخانگی ایجاد می‌کنند، کودکان نه فقط مهارت خواندن بهتری پیدا می‌کنند بلکه احتمال زیادتری دارند که مطالعه را به عنوان یکی از عادات زندگی‌شان بپذیرند.

استفاده از روش‌های جایگزین ارتباطی (AAC) در کتاب‌خوانی کودکان با اختلال ارتباطی

---

چکیده

کودکانی که در گفتار محدودیت دارند یا به طور کامل غیرکلامی هستند، ممکن است از تجربهٔ کتاب‌خوانی محروم شوند اگر صرفاً به خواندن شفاهی تکیه کنیم. تعامل غیرکلامی شامل حرکت، نگاه، اشاره و استفاده از روش‌های جایگزین ارتباطی (AAC) است که می‌تواند آن‌ها را در مشارکت فعال در فرایند کتاب‌خوانی وارد کند. این مقاله به بررسی راهکارهای عملی برای تحقق این مشارکت می‌پردازد.

---

مقدمه: چرا باید تعامل غیرکلامی را در کتاب‌خوانی در نظر بگیریم؟

کتاب‌خوانی فرصتی برای خواندن، لذت، ارتباط و یادگیری است. اما زمانی که کودک قادر به گفتن نیست، چگونه می‌تواند این فرصت را تجربه کند؟ تعامل غیرکلامی—مانند نگاه کردن، اشاره کردن، گرفتن یا لمس صفحه، یا استفاده از دستگاه‌های ارتباطی جایگزین—می‌تواند به کودک امکان دهد پیامی بدهد، سوال بپرسد یا انتخاب کند که همراه با فرآیند داستان باشد.

---

بخش اول: مبانی تعامل غیرکلامی و AAC

ارتباط غیرکلامی چیست؟

ارتباط غیرکلامی شامل استفاده از حرکات بدن، نگاه، وضع بدن، اشاره، حالت چهره و اشیاء جانبی است برای انتقال معنا بدون استفاده از گفتار.

AAC چیست؟

AAC یا «ارتباط کمکی و جایگزین» شامل ابزارها و روش‌هایی است که به افراد با نیازهای ارتباطی امکان می‌دهد پیام خود را از طریق نشانه‌ها، تصاویر، نمادها یا دستگاه‌های تولیدصدا یا متن بیان کنند. دستگاه‌های AAC ممکن است کم‌تکنولوژی (کتابچه‌های تصویری، کارت‌ها، تابلوهای تصویری) یا پیشرفته‌تر (اپلیکیشن‌ها، دستگاه‌های گفتاری) باشند. (SLP)

مثالی از AAC کم‌تکنولوژی: کتاب یا برد ارتباطی تصویری که شامل نمادها و تصاویر مختلف (احساسات، افعال، اشیاء) است. (SLP)
مثالی از ابزار دیجیتال: اپلیکیشنی مانند Spoken AAC که به کاربر امکان انتخاب واژه یا عبارت با لمس نمادها و تولید صوت را می‌دهد. (Wikipedia)
همچنین سیستم PECS (Picture Exchange Communication System) یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌های AAC است که به کودک آموزش می‌دهد با تبادل تصویر قادر به برقراری ارتباط شود. (Wikipedia)

---

بخش دوم: چگونه تعامل غیرکلامی را در هنگام کتاب‌خوانی به کار بگیریم

۱. طراحی کتاب برای تعامل غیرکلامی

• استفاده از تصاویر بزرگ و واضح که کودک بتواند به آن‌ها نگاه کند یا اشاره کند
• داشتن «کلمات کلیدی تصویری» در حاشیهٔ صفحه یا در کارت‌های همراه
• صفحات با فضای کافی برای اشاره، لمس یا استفاده از آیتم‌های کمکی

• نسخهٔ چاپی و دیجیتال با امکان لمس یا انتخاب نمادها

  

۲. آماده‌سازی دستگاه یا ابزار AAC همراه کتاب

• کارت‌ها یا تابلوهای تصویری در کنار کتاب قرار دهید
• در نسخهٔ دیجیتال، نمادها یا دکمه‌های لمسی برای انتخاب بخش‌ها
• آماده‌سازی گزینه‌هایی برای پاسخ کودک (مثلاً نشانه دادن «ادامه»، «پایان»، «عاشق این قسمت»)

۳. راهنمایی حرکت، نگاه و اشاره

• هنگام خواندن، به کودک اجازه دهید نگاه کند به بخشی از تصویر
• از او بخواهید با اشاره کردن یا لمس تصویر انتخاب کند

• متوقف شوید و کودک را تشویق کنید «بگو یا نشان بده چه تصویری دوست داری»

  

۴. استفاده از اشتراک توجه (Shared Attention)

• بزرگسال و کودک به یک تصویر یا نماد نگاه می‌کنند
• بزرگسال به نماد اشاره می‌کند و کودک ترغیب به دیدن یا توجه کردن به آن می‌شود

• مثال: «نگاه کن این تصویرِ سگ است. تو می‌تونی بگی سگ؟»

  

۵. ترکیب حرکت با داستان

• از حرکات بدن یا اشیاء برای همراهی تصاویر استفاده کنید
• مثلاً اگر شخصیت داستان دستش را بالا می‌برد، شما هم دستتان را بالا ببرید
• کودک را ترغیب کنید حرکت مشابهی انجام دهد

۶. تکرار و بازخوانی همراه با تعامل

• داستان را چند بار بخوانید و هر دفعه فرصتی برای مشارکت کودک فراهم کنید
• نمادها یا کارت‌ها را مرتباً جلوی کودک قرار دهید تا انتخاب کند

• بازخورد مثبت فوری بدهید وقتی کودک اشاره، نگاه یا انتخاب انجام دهد.

  

---

بخش سوم: مثال عملی

موضوع: داستانی درباره یک خرگوش بازیگوش

۱. کتاب را باز کنید و تصویری از خرگوش نشان دهید
2. در کنار صفحه، کارت‌های تصویری «خرگوش»، «پریدن»، «درخت» قرار دهید
3. هنگام خواندن، بگویید: «خرگوش پرید» و کودک را تشویق کنید به نماد «پریدن» اشاره کند
4. در صفحه بعد، بگویید: «خرگوش به پشت درخت رفت»، و کودک تصویر «درخت» را انتخاب کند
5. در پایان، از کودک بخواهید یکی از نمادها را نشان دهد که بیشتر دوست داشته است

با ترکیبی از نگاه، اشاره و تعامل، کودک غیرکلامی هم می‌تواند در روند داستان سهیم شود.

---

بخش چهارم: نکات مهم برای کار موفقیت‌آمیز

• همیشه گزینه‌های پاسخ محدود و کم داشته باشید تا فشار انتخاب کم شود
• همواره بازخورد مثبت بدهید—تشویق کودک برای هر تلاش
• ابزارها را ساده و در دسترس نگه دارید
• اگر کودک توانایی حرکت دست محدودی دارد، از انگشت، قلم اشاره، یا پدهای بزرگ‌تر استفاده کنید
• صبور باشید: گاهی زمان نیاز است تا کودک به تعامل غیرکلامی عادت کند

• بزرگسال باید مدل شود: خودش با نگاه، اشاره یا انتخاب نمادها نشان دهد چگونه ارتباط برقرار می‌شود

  

---

نتیجه‌گیری

تعامل غیرکلامی با کتاب، فرصت ارزشمندی است برای وارد کردن کودک دارای اختلال ارتباطی به دنیای داستان. وقتی کودک بتواند نگاه کند، اشاره کند یا انتخابی داشته باشد، نه تنها صرف شنونده نیست بلکه همراهی فعال می‌شود. ترکیب ابزارهای AAC با طراحی مناسب کتاب و صبر بزرگسالان می‌تواند تجربه‌ای لذت‌بخش و مؤثر از کتاب‌خوانی برای این کودکان فراهم آورد.

راهنمای والدین، طراحان و مربیان برای تولید کتاب مناسب‌سازی‌شده

مقدمه: کتاب باید به دست همه برسد

برای بسیاری از کودکان با اختلالات حرکتی یا چندمعلولیتی، خواندن کتاب فقط یک چالش شناختی نیست، بلکه فیزیکی هم هست. ناتوانی در ورق زدن صفحات، نگه داشتن کتاب، نشستن طولانی‌مدت یا کنترل دقیق عضلات دست می‌تواند تجربه‌ی کتاب‌خوانی را محدود کند. اما کتاب‌خوانی باید برای همه ممکن باشد؛ کافی است طراحی کتاب‌ها با نیازهای این کودکان هماهنگ باشد.

---

بخش اول: ویژگی‌های فیزیکی کتاب دسترس‌پذیر

۱. جلد و صفحات مقاوم

• استفاده از صفحات ضخیم (فوم یا مقوای سخت) که به‌راحتی قابل ورق‌زدن باشند
• جلد سخت برای پایداری بهتر در دست یا روی میز

۲. طراحی با لبه‌های پهن

• اضافه‌کردن زبانه یا فاصله بین صفحات برای آسان‌تر شدن ورق‌زدن
• استفاده از مواد ضد لغزش روی لبه صفحات

۳. اندازه و وزن مناسب

• انتخاب کتاب‌های سبک و قطع کوچک تا متوسط
• پرهیز از کتاب‌هایی با جلدهای سنگین یا صفحات حجیم

---

بخش دوم: ابزارهای کمکی برای خواندن

۱. پایه یا نگهدارنده کتاب

• استفاده از استند کتاب با زاویه مناسب برای نشستن راحت کودک

۲. ابزارهای چرخاننده صفحه

• استفاده از وسایل ساده مانند مداد پاک‌کنی‌شده، دستکش چسب‌دار یا ابزارهای خاص طراحی‌شده برای کودکان کم‌توان

۳. نسخه‌های دیجیتال و لمسی

• استفاده از کتاب‌های دیجیتال با دکمه‌های بزرگ
• یا صفحه‌خوان‌ها با خروجی صوتی

• تبلت یا موبایل با رابط‌های ساده‌شده برای کنترل بهتر

  

---

بخش سوم: محتوای کتاب مناسب‌سازی‌شده

۱. متن ساده و قابل پیش‌بینی

• جملات کوتاه، مستقیم، و با ساختار تکرارشونده
• پرهیز از جملات بلند یا واژگان پیچیده

۲. تصاویر واضح و ساده

• استفاده از تصاویر واقعی یا نمادهای گرافیکی ساده
• تطابق متن و تصویر در هر صفحه

۳. داستان‌های روزمره و قابل ارتباط

• نمایش موقعیت‌های آشنا مانند غذا خوردن، بازی کردن، یا رفتن به مدرسه
• معرفی شخصیت‌های توان‌یاب برای ایجاد همذات‌پنداری

---

بخش چهارم: مشارکت کودک در کتاب‌خوانی

۱. خواندن تعاملی با اشاره و حرکت

• استفاده از نگاه، اشاره، و ابزارهای AAC به جای گفتار
• اجازه دهید کودک صفحات را با ابزار یا کمک ورق بزند

۲. همراهی یک فرد بزرگسال

• خواندن با تلفظ واضح و آهنگین
• نشان‌دادن تصاویر و دعوت کودک به مشارکت با هر توانایی‌ای که دارد

---

نتیجه‌گیری: طراحی فراگیر برای دسترسی برابر

کتاب‌خوانی تنها فعالیتی شناختی نیست، بلکه پیوندی عاطفی و مشارکتی است. برای کودکان دارای اختلالات حرکتی یا چندمعلولیتی، طراحی مناسب کتاب‌ها می‌تواند دنیای داستان‌ها را در دسترس قرار دهد. با رعایت چند اصل ساده اما مؤثر در طراحی، انتخاب، و اجرای کتاب‌خوانی، می‌توان به کودک فرصت داد تا بخواند، بیاموزد و از کتاب لذت ببرد.

ابزارها و تنظیمات فیزیکی برای تجربهٔ فعال کتاب‌خوانی

---

چکیده

برای کودکانی که به دلیل محدودیت‌های حرکتی، ضعف دست‌ها، مشکلات نشستن یا سایر ناتوانی‌های جسمی نمی‌توانند به‌راحتی کتاب را بگیرند، ورق بزنند یا توجه مداوم داشته باشند، فراهم آوردن شرایط فیزیکی و استفاده از ابزارهای مناسب برای مشارکت در کتاب‌خوانی ضروری است. این مقاله راهکارهای عملی و ابزارهایی برای طراحی محیط و فرآیند کتاب‌خوانی را معرفی می‌کند تا کودک بتواند فعالانه در خواندن مشارکت کند.

---

مقدمه: چالش‌های کتاب‌خوانی در محدودیت‌های جسمی

کودکی که نمی‌تواند به‌راحتی کتاب را بگیرد یا ورق بزند، ممکن است احساس محرومیت یا ناتوانی کند. اما با طراحی هوشمندانه و استفاده از ابزارهای کمکی، می‌توان تجربهٔ کتاب‌خوانی را به تجربه‌ای پویا، مشارکتی و لذت‌بخش تبدیل کرد. مهم این است که شرایط فیزیکی کتاب و محیط به گونه‌ای باشد که کودک بتواند تا حد ممکن مستقل و فعال باشد.

---

بخش اول: تنظیمات فیزیکی محیط کتاب‌خوانی

1. پایه یا نگهدارنده کتاب (Bookstand / Book Holder)

   • کتاب را در زاویه‌ای شیب‌دار قرار می‌دهد تا نیاز به نگه‌داشتن و گرفتن با دست‌ها کاهش یابد.

   • برخی پایه‌ها دارای گیره یا بند برای نگه داشتن صفحات هستند.

     

2. تخت یا میز قابل تنظیم ارتفاع

   • میزی که ارتفاع آن قابل تنظیم است، به کودک امکان می‌دهد در بهترین وضعیت بدنی قرار بگیرد.

   • تخت یا صندلی با تکیه‌گاه‌های جانبی برای کنترل وضعیت بدن.

3. صفحه‌نماها یا نردبان‌های چرخان (Slanted boards / sloping boards)

   • تخته‌ای با زاویه که کتاب روی آن قرار می‌گیرد و کودک راحت‌تر صفحه را می‌بیند و لمس می‌کند.

     

4. گیره‌های صفحه (Page clips) یا بندهای نگه‌دارنده

   • برای ثابت نگه داشتن صفحات کتاب تا کودک مجبور نباشد آن را نگه دارد.

     

5. نشیمن‌گاه مناسب و پشتی و تکیه‌گاه‌ها

   • بالش‌های حمایتی، تکیه‌گاه‌های مخصوص برای سر یا گردن، زیرپایی و پایه‌ها برای کنترل موقعیت بدن.

     

6. نورپردازی مناسب و قابل کنترل

   • استفاده از لامپ‌های قابل تنظیم شدت نور، چراغ مطالعه تاشو، نور متغیر برای کاهش خیره‌شدن یا سایه‌ها.

     

7. کفپوش نرم و فضای باز اطراف

   • فضای کافی برای حرکت دست یا ابزار کمکی، حذف موانع فیزیکی، استفاده از زیرپوش نرم برای راحتی کودک.

---

بخش دوم: ابزار کمکی برای تعامل با کتاب

1. کتاب صوتی و ابزار تبدیل متن به گفتار (Text-to-Speech, TTS)

   • کودک می‌تواند گوش دهد و همراهی کند. ابزارهای TTS امروزی امکان خواندن متن دیجیتال یا چاپی را فراهم می‌کنند. (Reading Rockets)

   • نمایش هم‌زمان متن و خوانش، تمرکز را کمکی می‌کند.

     

2. کتاب‌های الکترونیکی با امکانات دسترس‌پذیری

   • امکان بزرگ‌نمایی، تغییر فونت، کنتراست، و حرکت خودکار صفحات. (DRCNH)

     

3. قلم صوتی یا قلم‌های خوانش‌گر

   • قلم‌هایی که وقتی روی صفحه می‌کشید، جمله یا واژه را می‌خوانند؛ مانند سیستم LeapFrog Tag. (Wikipedia)

     

4. دکمه‌ها یا پدهای ورق‌زدن کمکی

   • دکمه‌های خارجی یا پدهایی برای ورق زدن با فشار کم یا پا برای کودکانی که دست‌هایشان محدود است.

5. دستگاه‌های بزرگ‌نمایی یا ذره‌بین دیجیتال (Magnifiers / digital magnifiers)

   • برای کودکانی با محدودیت بینایی یا تمرکز، بزرگ‌نمایی متن یا تصاویر مؤثر است. (DRCNH)

     

6. نمایشگر بریل یا دستگاه بریل الکترونیک

   • برای کودکانی که بخشی از خواندن خود را لمسی انجام می‌دهند؛ تبدیل متن به بریل. (DRCNH)

     

---

بخش سوم: راهکارهای اجرایی برای مشارکت فعال کودک

1. خواندن مشترک و مرحله به مرحله

   • بزرگسال بخواند، کودک دنبال کند، و در مواقع مناسب کودک بخشی از خوانش را انجام دهد.

2. پرسش و تحریک تمرکز

   • در خلال خواندن، از کودک سؤال بپرسید («الان چه کسی در این تصویر است؟») یا او را همراه کنید.

     

3. استفاده از لمس یا حس لامسه

   • استفاده از کتاب‌های لمسی، برآمده، صفحات با بافت، یا همراه کردن اشیا مرتبط با داستان.

     

4. حمایت کمکی در ورق‌زدن صفحات

   • در لحظات صفحه‌بعدی، با دست یا با ابزار کمکی صفحه را برگردانید؛ سپس کودک ادامه دهد.

5. نمایش همراه با کتاب

   • استفاده از عروسک، انگشت یا اشیاء کوچک برای نمایاندن اشیاء داستان؛ کودک را تشویق به تعامل کنید.

     

6. زمان‌بندی کوتاه و تقسیم بخش‌ها

   • اگر توان جسمی محدود است، بخش‌های کوتاه (۵ تا ۱۰ دقیقه) خوانده شود و بین آن استراحت داده شود.

7. تشویق و بازخورد مثبت فوری

   • هر تلاش کودک کوچک را تشویق کنید؛ اجازه دهید تجربهٔ موفقیت را تجربه کند.

---

بخش چهارم: مثال عملی برای موقعیت محدود جسمی

مثال: کودکی با ضعف دست و کنترل محدود قادر به ورق زدن کتاب نیست.

• قرار دادن کتاب در پایه شیبدار

• استفاده از گیره‌های نگه‌دارنده صفحات

• قلم صوتی برای خواندن متن

• دکمه ورق‌زدن کمکی (مثلاً پد خارجی یا دکمه پایی)

• استفاده از عروسک یا انگشت برای همراهی داستان

• خواندن مشترک: بزرگسال صفحه را ورق می‌زند و کودک ادامه می‌دهد

• زمان‌های کوتاه و استراحت‌های متناوب

  

---

نتیجه‌گیری

محدودیت جسمی نباید مانع از لذت و مشارکت در کتاب‌خوانی شود. با طراحی محیطی متناسب، استفاده از ابزار کمکی مناسب و راهکارهای مشارکتی، می‌توان تجربه‌ای فعال، لذت‌بخش و مؤثر از کتاب‌خوانی برای کودکان با نیازهای جسمی محدود فراهم کرد. این تلاش نه فقط به رشد زبان و شناخت او کمک می‌کند، بلکه به احساس توانمندی و مشارکت او نیز می‌افزاید.

مرغ سرخ پاکوتاه سرودهٔ پروین دولت‌آبادی (۱۳۰۳ ـ ۱۳۸۷)، یکی از نمونه‌های درخشان پیوند شعر کودک با افسانه‌های عامیانه است. این اثر منظوم، که نخستین بار در سال ۱۳۴۹ منتشر شد، بر پایهٔ یک افسانهٔ کهن شکل گرفته است؛ افسانه‌ای که در گذر زمان، دگرگون شده و روایت‌های مختلفی از آن در فرهنگ‌های مختلف جهان راه یافته است.

دولت‌آبادی با درک درست از نیازهای کودکان ایرانی، آن روایت جهانی را بومی‌سازی کرد و در قالب شعری روان و آهنگین در اختیار کودکان قرار داد.

درون‌مایهٔ اصلی داستان، بر محور کار، کوشش، مسئولیت‌پذیری و ارزش همکاری استوار است. مرغ سرخی که در مزرعه دانه‌ای طلایی پیدا می‌کند، بارها از حیواناتی چون: (سگ، گربه، اردک و گاو) یاری می‌طلبد تا او را در کاشت، درو، آسیاب کردن و پخت نان همراهی کنند. اما هر بار با پاسخ منفی روبه‌رو می‌شود و سرانجام، تمام مراحل را به تنهایی به انجام می‌رساند. او در پایان، هنگامی که نان آماده می‌شود، به حیوانات تنبل سهمی نمی‌دهد و نان را تنها به جوجه‌هایش می‌بخشد.

در کتابک بخوانید: افسانه‌ی کیکک به روایت تاجیکی: نگاهی به روایت‌های ایرانی کک به تنور

این روایت ساده؛ اما سرشار از پیام‌های تربیتی است. کودک در جریان داستان، نه‌تنها با فرایند تولید نان آشنا می‌شود (از کاشت دانه تا پخت)، بلکه مفاهیمی چون دوری از تنبلی، ضرورت مشارکت در کار گروهی، و پاداش تلاش صادقانه را به‌طور غیرمستقیم می‌آموزد. تکیه بر آموزش غیرمستقیم از راه تخیل و موسیقی کلام، یکی از ویژگی‌های برجستهٔ ادبیات کودک به‌شمار می‌رود که در این اثر به‌خوبی دیده می‌شود.

بازآفرینی منظوم افسانه، همراه با ریتم و تکرار واژه‌ها، باعث می‌شود کودکان هنگام شنیدن شعر به‌صورت ناخودآگاه با داستان همراه شوند و حتی بخشی از بندهای آن را با خواننده یا مربی تکرار کنند. این ویژگی، افزون بر تقویت مهارت زبانی، حس مشارکت و لذت جمعی را نیز در کودک برمی‌انگیزد.

انتشار دوبارهٔ کتاب با تصویرگری پرستو حقی در سال ۱۳۹۳ از سوی «مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان»، گواهی است بر ماندگاری و ارزش تربیتی این منظومه. رنگ‌های شاد و طراحی سادهٔ تصاویر، هماهنگ با ذهن و روحیهٔ کودکان خردسال است و ارتباط آن‌ها با داستان را آسان‌تر می‌سازد.

---

خرید کتاب‌های انتشارات موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان

---

از نظر گروه سنی، مرغ سرخ پاکوتاه بیش‌تر برای کودکان پیش‌دبستانی و سال‌های نخست دبستان مناسب است. برای این گروه سنی، شنیدن شعر در جمع خانواده یا کلاس، همراه با اجرای نمایش کوتاه و ایفای نقش شخصیت‌ها، می‌تواند تجربه‌ای آموزنده و سرگرم‌کننده باشد.

در مجموع، «مرغ سرخ پاکوتاه» نمونه‌ای موفق از اقتباس ادبیات کهن جهانی برای کودکان ایرانی است که در آن، شاعر با بهره‌گیری از زبان آهنگین، مفاهیم اخلاقی و اجتماعی بنیادینی چون کار و تلاش، ارزش همکاری، و عدالت در تقسیم دستاوردها را به‌گونه‌ای ساده، شیرین و ماندگار بازتاب داده است.

تصویری از اجرای نمایش مرغ‌ سرخ پاکوتاه در موزه کودکی ایرانک

«مرغ سرخ پاکوتاه» را می‌توان یکی از مهم‌ترین نمونه‌های اقتباس ادبیات عامیانهٔ جهانی در ادبیات کودک ایران دانست. این اثر در دههٔ ۴۰ خورشیدی، هم‌زمان با رشد شعر کودک، یکی از نخستین تجربه‌های جدی در پیوند افسانه‌های جهانی با زبان آهنگین فارسی بود. اهمیت آن در این است که برای نخستین بار، فرآیند نان به‌عنوان یکی از نمادهای مهم فرهنگ ایرانی، وارد ساختار افسانه‌ای شد.

در کتابک بخوانید: دو روایت تاجیکی از بز زنگوله‌پا (بزک جینگله‌پا)

یکی بود یکی نبود

غیر از خدا هیچ کس نبود

یه مرغ سرخ پا کوتاه

افتاد توی مزرعه راه

هرجا که یک دونه می‌دید

با نوکش اونو بر می‌چید

یک هو میون گندما

دانه‌ای دید مثل طلا

دانه رو برچید از زمین

گفت به خودش:

بخت رو ببین

می‌رم که گندم بکارم

حاصل اون رو بردارم

در کتابک بخوانید: معرفی کتاب مرغ سرخ پاکوتاه

تصویری از فعالیت مرغ سرخ پاکوتاه در موزه کودکی ایرانک

از منظر نظریه‌های ادبیات کودک، این منظومه دو کارکرد هم‌زمان دارد:

کارکرد شناختی (Cognitive): کودک با مراحل تولید نان، از کاشت دانه تا پخت، آشنا می‌شود. این فرآیند آگاهی او از محیط، طبیعت و چرخهٔ زندگی را افزایش می‌دهد.

کارکرد تربیتی ـ اخلاقی (Moral): ارزش‌های کار، کوشش فردی، و اهمیت همکاری در گروه به‌شکل غیرمستقیم منتقل می‌شود. این دقیقاً همان چیزی است که روان‌شناسانی مانند برونو بتلهایم در تحلیل نقش افسانه‌ها بر رشد کودک بر آن تأکید می‌کنند: انتقال پیام‌های اخلاقی به‌وسیلهٔ نماد و تخیل، نه از راه پند مستقیم.

این افسانه کارکردهای آموزشی و روان‌شناختی نیز دارد.

از منظر ویگوتسکی: کودک در «منطقهٔ رشد نزدیک» از طریق داستان یاد می‌گیرد که تلاش جمعی ارزشمند است و کار گروهی نتیجهٔ بیشتری دارد.

از منظر برونو بتلهایم: افسانه با استفاده از نمادها (مرغ سختکوش در برابر جانوران تنبل) به کودک امکان می‌دهد مسائل اخلاقی را ناخودآگاه تجربه کند.

از منظر هوارد گاردنر (هوش‌های چندگانه): این داستان دست‌کم سه هوش را فعال می‌کند:

زبانی ـ کلامی (شعر و تکرار ریتمیک)،

منطقی ـ ریاضی (مراحل خطی کاشت تا پخت نان)،

درون‌فردی و میان‌فردی (فهم رابطه همکاری و مسئولیت).

ویژگی‌های صوری اثر نیز قابل توجه است:

وزن و آهنگ منظومه سبب می‌شود کودک هنگام شنیدن شعر، ناخودآگاه آن را به خاطر بسپارد و همراهی کند.

تکرار جمله‌ها و ساختارها باعث می‌شود کودکان پیش‌دبستانی با الگوی زبانی شعر هم‌صدا شوند؛ امری که به رشد زبان و حافظه شنیداری کمک می‌کند.

تصویرگری رنگین و ساده در هر دو چاپ کتاب، عنصر تخیل را تقویت کرده و امکان بازآفرینی نمایشی اثر را فراهم می‌سازد.

در نتیجه، مرغ سرخ پاکوتاه نه‌فقط یک داستان سرگرم‌کننده، بلکه نمونه‌ای آموزشی و تربیتی است که نشان می‌دهد چگونه ادبیات می‌تواند هم‌زمان به رشد زبانی، شناختی و اجتماعی کودک یاری رساند.

---

خرید آثار پروین دولت‌آبادی

---

نمونه‌ای از متن کلاسیک مرغ قرمز کوچولو (The Little Red Hen)

نسخهٔ کلاسیک این افسانه با نام «The Little Red Hen» مشهور است. جهت آشنایی خوانندگان گرامی، ترجمهٔ روایت کلاسیک آن آورده شده است:

مرغ سرخ کوچک

روزی روزگاری، در یک مزرعه کوچک، مرغ سرخ کوچکی زندگی می‌کرد. یک روز، او دانهٔ گندمی پیدا کرد و تصمیم گرفت نان بپزد.

مرغ سرخ گفت: «چه کسی می‌خواهد به من کمک کند تا این دانه را بکاریم؟»

اما هیچ‌کدام از حیوانات مزرعه حاضر به کمک نشدند:

گربه گفت: «نه!»

سگ گفت: «نه!»

اردک گفت: «نه!»

پس مرغ سرخ تصمیم گرفت خودش دانه را بکارد. او دانه را در زمین کاشت و مراقبت کرد تا رشد کند.

به همین قلم در کتابک بخوانید: شعر کودک و نوجوان در کشور تاجیکستان نگاهی به دوکتاب جوره هاشمی «چرا شمالک وزید؟» و «موسیقی خاموشی»

وقتی گندم آمادهٔ برداشت شد، مرغ پرسید: «چه کسی می‌خواهد کمک کند تا گندم‌ها را برداشت کنیم؟»

و دوباره همه گفتند: «نه!»

مرغ سرخ، خودش گندم‌ها را برداشت و به آسیاب برد تا آرد شود. سپس خمیر درست کرد و نان را پخت.

زمانی که نان آماده شد،

مرغ سرخ از حیوانات پرسید: «چه کسی می‌خواهد نان را بخورد؟» همه با شوق گفتند: «ما می‌خواهیم!»

مرغ سرخ گفت: «در هیچ یک از مراحل کمک نکردید، پس نانی که خودم درست کرده‌ام را خودم و جوجه‌هایم خواهیم خورد.»

و بدین ترتیب، مرغ سرخ و جوجه‌هایش نان را خوردند. حیوانات دیگر متوجه شدند که اگر بخواهند از نتیجه بهره‌مند شوند، باید در کارها کمک کنند.

این نسخه همان متن کلاسیک و ساده‌ای است که در سال 1874 توسط مری مپس داگ[1] در مجلهٔ سنت نیکلاس[2] منتشر شده است و پیام اخلاقی آن اهمیت تلاش شخصی، همکاری و پاداش کار کردن است.

داستان «مرغ سرخ کوچک» یا «The Little Red Hen» یکی از داستان‌های کلاسیک جهانی است که در فرهنگ‌های مختلف با ویژگی‌های خاص خود بازآفرینی شده است.

در سال ۱۹۱۸ نیز کتاب مرغ قرمز کوچولو (یک داستان عامیانه انگلیسی) توسط فلورانس وایت ویلیامز در آمریکا منتشر شد. مرغ قرمز کوچولو اتفاقی دانه‌ای را پیدا می‌کند. او از گربه، خوک و موش تنبل می‌خواهد که کمک کنند تا دانه گندم را درو کنند، بکوبند، آسیاب کنند، خمیر کنند و نان بپزند اما حیوانات تنبل کمکی نکردند و مرغ قرمز کوچولو خودش تمام مراحل تهیه نان را به‌تهایی انجام داد. در پایان وقتی نان آماده شد گربه و موش و خوک برای خوردن نان اعلام آمادگی کردند اما مرغ اجازه نداد از دسترنج او این سه حیوان تنبل استفاده کنند[3].

در کتابک بخوانید: روایت «کدو قلقله زن» ایرانی و روایت «کدو ،کدو، جان کدو» تاجیکی

در اینجا مناسب است که روایت دیگری از این افسانهٔ زیبا را از میان افسانه‌های مردم فارسی‌زبان کشور تاجیکستان بیان کنیم.

متن تاجیکی این افسانهٔ مرغ، مرغابی و موش

متن تاجیکی این افسانهٔ شاد کودکانه را با نام مرغ، مرغابی و موش از نظر می‌گذرانیم.

یک مرغ بود، یک مرغابی و یک موش هم بود. مرغ و موش و مرغابی همراه زندگانی می‌کردند. مرغ روزی این‌طرف، آن‌طرف رفته، کمَکک[4] گندم یافت و خرسند شده به همراهانش گفت: گندم یافتم، گندم یافتم. آرد کردن درکار، کی به آسیا می‌برد؟

مرغابی آواز داد: من نمی‌برم. موش گفت: من هم نمی‌برم.

مرغ گندم را خودش به آسیا برد، به درون دول[5] انداخت و آرد کرد.

مرغ پرسید: اکنون آرد را کی به خانه می‌برد؟

مرغابی فریاد کرد: من نمی‌برم. موش گفت: من هم نمی‌برم.

مرغ ناعلاج خودش آرد را به خانه آورد.

مرغ پرسید: کی خمیر می‌کند؟

مرغابی فریاد زد: من نمی‌کنم. موش گفت: من هم نمی‌کنم.

مرغ آرد را خمیر کرد. پرسید: کی هیزم می‌شکند، کی تنور را می‌تسفاند[6]؟

مرغابی فریاد کرد: من هیزم نمی‌شکنم

موش گفت: من تنور را نمی‌تسفانم.

مرغ اَلَو[7] کرده، تنور را تسفاند. پرسید: کی نان را به تنور می‌چسپاند؟

مرغابی گفت: من نمی‌چسپانم.

موش گفت: من هم نمی‌چسپانم.

مرغ نان را به تنور چسپاند. نان سُپ‌سرخ[8] گرمکک و بامزه تیّار[9] شد. مرغ نان را به روی دسترخوان پهن کرده پرسید: کی نان می‌خورد؟

مرغابی گفت: من می‌خورم.

موش گفت: من هم می‌خورم.

مرغ گفت: نی، شما محنت نکردید، نان نمی‌خورید. مرغ این را گفت و همراهان محنت گریزش را به سر دسترخوان راه نداد.

در پایان در مورد مشابهت‌ها و اختلافات سه متن این روایت، پرداخته می‌شود.

در کتابک بخوانید: روایت تاجیکی از افسانۀ نخودی (نخودک)

1. ساختار روایتی

مشابهت‌ها:

هر سه نسخه یک ساختار خطی و مرحله‌ای دارند: کاشتن. برداشت کردن. آرد کردن. خمیر کردن. پختن. خوردن.

تکنیک تکرار دیالوگ «من نمی‌کنم / نه!» در همهٔ نسخه‌ها برای تأکید بر مسئولیت‌پذیری و همکاری، مشترک است.

قهرمان داستان (مرغ) همیشه فعال و مسئول است و دیگران بدون تلاش فقط می‌خواهند بهره‌مند می‌شوند.

اختلاف‌ها:

فارسی: جملات کوتاه، ریتمیک و بیشتر طنزآمیز است. حتی انتخاب مرغ سرخ پاکوتاه تخیل برانگیزتر است تا مرغ قرمز کوچولو.

تاجیکی: جملات طولانی‌تر، واژگان رسمی و قدیمی (ناعلاج، به درون دول انداخت)، حس کلاسیک و آموزشی دارد.

انگلیسی: ساده، روان، بدون جزئیات محلی، با جملات کوتاه و مستقیم؛ لحن آموزشی.

2. زبان و واژگان

مشابهت‌ها:

مفاهیم کلیدی (کاشت، برداشت، آرد، خمیر، پخت، خوردن) در همه نسخه‌ها حفظ شده‌اند.

تکرار واژگان برای تأکید اخلاقی و ریتم داستان مشترک است.

اختلاف‌ها:

فارسی: واژگان محاوره‌ای و محلی، آهنگین و موسیقایی.

تاجیکی: رسمی، کلاسیک، با افعال مرکب.

انگلیسی: ساده، روان، اصطلاحات قابل فهم برای مخاطب کودک.

در کتابک بخوانید: دو افسانه‌ی تاجیکی: کلوخک و برگک و گنجشکک

3. شخصیت‌ها و ویژگی اخلاقی

شخصیت مرغ در هر سه روایت، فعال، مسئول، صبور، خلاق است. همه مراحل کاشت، آسیاب، خمیر، پخت و توزیع نان را خودش انجام می‌دهد.

موش، اردک، گربه، گاو (ایرانی)؛ موش، مرغابی و گربه (تاجیکی) و موش، اردک و گربه (متن کلاسیک انگلیسی) همگی تنبل، خودخواه؛ هیچ کاری انجام نمی‌دهند و فقط می‌خواهد از نتیجه بهره ببرد.

مشابهت‌ها:

مرغ مسئول و سخت‌کوش، دیگران تنبل و خودخواه هستند.

پیام اخلاقی یکسان: کسانی که تلاش نمی‌کنند، از نتیجه محروم می‌شوند.

اختلاف‌ها:

فارسی: شخصیت‌ها با طنز و بازیگوشی توصیف شده‌اند؛ لحن نزدیک به کودکان ایرانی.

تاجیکی: شخصیت‌ها رسمی و آموزشی بیان شده‌اند؛ لحن تاریخی و کلاسیک.

انگلیسی: شخصیت‌ها ساده و مستقیم، بدون جزئیات محلی یا طنز؛ لحن آموزشی و جهانی.

4. پیام اخلاقی و فرهنگی

مشابهت‌ها:

مسئولیت، همکاری، عدالت و نتیجهٔ تلاش فردی، پیام مشترک است.

اختلاف‌ها:

فارسی: پیام با طنز و زبانی بازیگوشانه منتقل می‌شود، حس صمیمیت و سرگرمی دارد.

تاجیکی: پیام به صورت کلاسیک و آموزشی بیان شده؛ حس سنتی و تاریخی بیشتری دارد.

انگلیسی: پیام روشن و ساده است، قابل فهم برای کودکان و بدون پیچیدگی فرهنگی.

به‌طورکلی می‌توان گفت که:

مشابهت اصلی سه روایت عبارتند از: ساختار تکراری و مرحله‌ای داستان، شخصیت‌پردازی اخلاقی و پیام مسئولیت‌پذیری و تأکید بر همکاری و نتیجه تلاش.

اختلاف اصلی آنها در سبک و لحن واژگان و جمله‌بندی آنها است.

در کتابک بخوانید: دو افسانه تاجیکی: دو بزیچه و دردانه‌های‌اشک و گل‌قهقه

با بندهای پایانی روایت پروین دولت آبادی، نوشته را پایان می‌دهیم.

مرغکه گفت:

موقع کار کجا بودین؟

که ناگهان پیدا شدین؟

روزی که روز کار بود

زحمت و کار به بار بود

هی داد زدم یاری کنید

بیایین و همکاری کنید

هی سگه گفت: من نمی‌آم!

گربهه گفت: من نمی‌آم!

اردکه گفت: من نمی‌آم!

نون مال جوجه‌هامه

نوش جون بچه‌هامه

منابع:

امانف، رجب (۲۰۰۵) افسانه‌های خلق تاجیک، (به کوشش: احمدجان رحمت‌زاد و جمشید جوره‌بای)، خجند: وزارت فرهنگ جمهوری تاجیکستان، نشریات دولتی به نام رحیم جلیل.

دولت‌آبادی، پروین (۱۴۰۳) مرغ سرخ پاکوتاه، چاپ هفتم، تهران: انتشارات مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان

https://www.gutenberg.org/ebooks/18735?

---

[1]. Mary Mapes Dodge

[2]. St. Nicholas Magazine

[3]. نشانی وبگاهی که متن این روایت به زبان انگلیسی است در منابع آمده است.

[4]. کمکک: کمی، کمتر، اندکی

[5]. دول: دلو

[6]. تسف: شکل مقلوب تفس است. تسفیدن: گرم شدن؛ تفساندن: داغ کردن؛ تفسان: گرم

[7]. الو: آتش

[8]. سُپ سرخ: سرخ سرخ

[9]. تیّار: آماده، حاضر، مهیا