«روز جهانی آفریقا» برای بزرگداشت مدل موی طبیعی افراد سیاه‌پوست و نژادهای مختلط که منحصر به این فرهنگ است، تأسیس شد. این روز روزی است که آفرو، مدل موی آفریقایی را به عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم آفریقا گرامی می‌دارد. در واقع، میشل دی لئون، بنیانگذار این روز، به اهمیت میراث و تاریخ اعتقاد داشت و ثبت چنین روزی را ابزاری برای تغییر دیدگاه مردم نسبت به آفریقایی‌ها می‌دانست.

دی لئون این بزرگداشت را در سال 2017 رهبری کرد. از آن زمان، این روز جالب توسط نماینده عالی‌رتبه حقوق بشر سازمان ملل متحد و همچنین توسط دفتر شهردار لندن تایید گشت. همچنین برای قدردانی از تلاش‌های دی لئون در بازگرداندن غرور به جامعه‌ی اقلیت، برای سخنرانی در سازمان ملل در ژنو دعوت شد.

هدف از این روز تقابل با تعصبی است که باعث انزوا، شرم و احساس حقارت در میان رنگین پوستان می‌شد. علاوه بر این، این رویداد به عنوان یک برنامه آموزشی عمل می‌کند که به کودکان در مورد ظاهر مردم آفریقایی آموزش می‌دهد تا آنها بتوانند از سنین پایین تفاوت‌های دیگران را بدون قضاوت و خودبرتربینی ببینند. این روز درباره توانمندسازی مردم آفریقا، برابری آنها با دیگر افراد و همدلی با آنهاست.

کتابک برای روز جهانی آفریقا کتاب‌های زیر را به شما معرفی می‌کند:

خطر در بیشه‌زارهای آفریقای جنوبی – ماجراجویی‌های رایلی/ برای 9 تا 12 سال/ (معرفی کتاب خطر در بیشه‌زارهای آفریقای جنوبی – ماجراجویی‌های رایلی/ خرید کتاب خطر در بیشه‌زارهای آفریقای جنوبی – ماجراجویی‌های رایلی)

سفر به آفریقا – مجموعه ماجراهای تن تن خبرنگار جوان/ برای 9 تا 12 سال/ برای 12 سال به بالا/ (معرفی کتاب سفر به آفریقا – مجموعه ماجراهای تن تن خبرنگار جوان/ خرید کتاب سفر به آفریقا – مجموعه ماجراهای تن تن خبرنگار جوان)

پسری که دور دنیا را رکاب زد (۱) – کتاب اول: سفر به اروپا و آفریقا/ برای 12 سال به بالا/ (معرفی کتاب پسری که دور دنیا را رکاب زد (۱) – کتاب اول: سفر به اروپا و آفریقا/ خرید کتاب پسری که دور دنیا را رکاب زد (۱) – کتاب اول: سفر به اروپا و آفریقا)

پیش از شروع این بخش، بخش نخست را مطالعه کنید: بازنمایی اختلال استرس بعد از آسیب (PTSD) در شخصیت «کاپیتان هوک» پویانمایی پیترپن (بخش نخست)

در داستان پیتر پن، تمساح نمادی از دنباله‌دار بودن تجربه‌‌ی تلخ و دلهره‌آوری است که کاپیتان هوک از سر گذرانده؛ نمادی که نویسنده آن را با هوشمندی ویژه‌ای درنظر گرفته است. روانشناسان باور دارند اگر فردی دچار PTSD شود، اضطراب بلندمدت آن سبب به خطر افتادن بخش زیادی از زندگی‌اش می‌‌شود؛ یعنی اگر کسی بر اثر حادثه‌‌ای دلهره‌آور، بخشی از سلامتی خود را از دست داده باشد، تداوم خاطرات حادثه، ادامه‌‌ی زندگی او را مختل می‌‌کند. در این داستان، تمساح بعد از خوردن بخشی از بدن کاپیتان هوک -دست او- به دنبال خوردن باقی بدن اوست. هنگامی که فردی حادثه‌ای آسیب‌‌زا را تجربه می‌کند، باید در اسرع وقت از لحاظ روانی تحت درمان و توانبخشی قرار بگیرد؛ در غیر این صورت، استرس ناشی از آن حادثه بر آینده‌‌ی او اثر می‌‌گذارد‌ و‌ بسیاری از فرصت‌‌های زندگی‌‌اش را -مانند فرصت‌‌های تحصیلی، اجتماعی، شغلی و عاطفی- از دست‌ می‌‌دهد. 

صدای تیک‌تاک ساعتی که در شکم تمساح است، نماد نزدیک شدن افکار آسیب‌‌رسان است. کاپیتان هوک با شنیدن صدای هر تیک‌تاکی دچار اضطراب و ترس‌ می‌‌شود. در اختلال PTSD، فرد در بسیاری از موارد با وجود تلاش برای دوری از یادآوری حوادث استرس‌‌زا، ناخوادآگاه -چه در خواب و چه در بیداری، آن حادثه را به یاد‌ می‌‌آورد و بارها و بارها آن را در ذهن خود مرور‌ می‌کند.‌ این نوشخوار ذهنی سبب بروز اختلال در روند زندگی این افراد‌ می‌‌شود. کاپیتان هوک از لحاظ بدنی قدرتمند است اما‌ وجود تمساح یا تصور نزدیک شدن آن، او را دچار اضطراب‌‌های شدید‌ می‌‌کند. به گونه‌‌ای که این اضطراب در چهره و رفتارهای پر از ترس او دیده‌ می‌‌شود. افزایش ضربان قلب، از حدقه بیرون زدن چشم‌‌ها، تعریق شدید، رنگ پریدگی و از دست دادن کنترل اعضای بدن، از ویژگی‌‌‌‌های فردی است که دچار PTSD است و آن حادثه دوباره در ذهنش بازسازی شده است. کاپیتان هوک با نزدیک شدن صدای تیک‌تاک ساعت یا هر چیزی مشابه آن -مثلا در زدن به شکلی آهنگین- دچار اضطراب شدید‌ ‌‌می‌‌شود. بنابراین تمرکزش را بر روی کاری که در حال انجام آن است، از دست‌ می‌‌دهد. پیتر پن نیز پس از آگاه شدن از ترس کاپیتان هوک، سعی‌ می‌‌کند در مبارزات‌اش از یادآوری تمساح  یا تقلید صدای ساعت استفاده کند تا کاپیتان هوک دچار حملات اضطرابی شدید شود و پیتر بتواند او را شکست دهد. 

خرید کتاب کودک درباره انواع ترس و غلبه بر آن ها

نماد تمساح و استفاده‌‌ی پیتر پن از ترس ناشی از  حضور تمساح و صدای تیک‌تاک، نشان‌دهنده‌‌ی اثر مزمن استرس بر روح و روان افراد است. درواقع کاپیتان هوک پس از قطع شدن دستش، دچار ترسی عمیق از پیتر پن شده است. هوک با دیدن پیتر، خاطرات‌ دردناک قطع شدن دستش را به یاد می‌آورد و این باعث اضطراب او‌ می‌‌شود. متیو پری، این ترس را که همیشه همراه کاپیتان هوک است به تمساحی گرسنه تشبیه‌ می‌‌کند که همواره او را تهدید‌ می‌‌کند و هیچ‌وقت از گزند آن در امان نیست.  این استرس با دیدن پیتر پن و شروع مبارزه با او بیشتر‌ می‌‌شود. درواقع چیزی که باعث شکست کاپیتان هوک از پیتر پن‌ می‌‌شود، همین تجربه‌‌ی تلخ و وحشتناک مربوط به رویارویی قبلی با پیتر پن است. 

خرید کتاب کودک درباره غلبه بر اضطراب و نگرانی

در این مثال، جنگیدن با پیتر پن و همراهی آن با قطع شدن دست کاپیتان هوک، باعث شده است تکرار جنگ تن به تن با پیتر پن، کاپیتان هوک را دچار استرس کند و این اتفاق سبب تضعیف او در جنگ می‌شود. 
طبق پژوهش‌‌های انجام شده، ساختاری به نام سامانه‌ی «لیمبیک»، مسئول عملکردهای مغزی مانند هیجان، رفتار و حافظه‌‌ی بلندمدت است. سامانه‌‌ی لیمبیک رفتارهای هیجانی و محرک‌های انگیزشی را تنظیم می‌کند که در ارتباط با بقای گونه هستند. همچنین، لیمبیک عملکرد سیستم اتونوم (خودمختار) و درون‌ریز (هورمونی) را به‌ویژه در پاسخ به محرک‌های هیجانی‌ و سطح برانگیختگی در اثر محرک‌ها را کنترل‌ می‌‌نماید. این هیجانات لذت، خشم، ترس و... هستند. افزون بر این، سامانه‌‌ی لیمبیک مغز، نقش مهمی در فرآیند به‌کارگیری حافظه و ذخیره‌سازی اطلاعات دارد.‌ یکی از کارهای این سامانه، ایجاد حافظه برای احساسات گوناگون است. برای همین هنگامی که فردی حین پردازش یک احساس، مثلا خشم گرفتن بر فردی دیگر، دچار احساسی مانند درد شدید و ترس ناشی از قطع عضو‌ می‌‌شود (همانند اتفاقی که طی مبارزه‌‌ی پیتر پن و کاپیتان هوک افتاده است) وقتی بار دیگر، فرد یکی از این احساسات برایش تکرار شود، باقی احساساتی که دفعه‌‌ی پیش همراه آن بوده است، دوباره به سراغش‌ می‌‌آید. در اینجا ترس ناشی از قطع شدن دست، با دوباره دیدن پیتر پن همراه می‌شود در حالی که فقط یکی از این احساسات به صورت واقعی جریان دارد.

تصویری از سامانه ی لیمبیک در مغز انسان

در روانشناسی آموزش هم طرح شده است اگر کودکی هنگام خواندن درسی، خاطره‌‌‌ای تلخ مانند تنبیه شدید معلم را تجربه کند، بسیار بعید است که به خواندن دوباره‌‌ی آن درس رغبتی نشان دهد. چون سامانه‌‌ی لیمبیک مغز او، این دو حادثه را با هم به او یادآوری‌ می‌‌کند. از طرفی وقتی کودکی نسبت به یک درس -مثلا ریاضی- خاطره‌‌ی تلخی داشته باشد -برای مثال در کلاس ریاضی، شهرش مورد بمباران شدید قرار بگیرد- در آینده، گرایش کمی به درس ریاضی دارد؛ چرا که خاطره‌‌ی ناخوشایندی از این درس در سامانه‌‌ی لیمبیک او ثبت شده است. نکته‌‌ی مهم اینجاست که سامانه‌‌ی لیمبیک با دیگر قسمت‌‌های مغز در ارتباط است. به همین دلیل‌ وقتی همزمان با یک درس خاطره‌‌ی تلخی برای کودک ایجاد شود،‌‌ علاوه بر ناخوشایند بودن تکرار آن درس برای کودک، بخش پردازش کننده‌‌ی مغز نیز تحت تاثیر قرار‌‌ می‌‌گیرد و توانایی مغزی او برای یادگیری آن درس در لحظات خواندن آن، کم‌‌ می‌‌شود. در نتیجه‌‌ اگر فردی در بزرگسالی برای مثال، توان یادگیری زبان خارجه را نداشته باشد نمی‌‌توانیم بگوییم که این فرد استعداد یادگیری زبان را ندارد یا کم‌هوش است. بلکه شاید تجربه‌های گذشته‌‌ی او درمورد یادگیری زبان، بر توانایی مغزش در این مورد تاثیر منفی گذاشته باشد.

در سایت آموزک بخوانید: اضطراب در کودکان و نوجوانان

نماد تمساح و ساعت در داستان و فیلم پیتر پن، به خوبی نشان‌‌ می‌‌دهد چگونه حادثه‌‌‌ای ناخوشایند فردی جنگ‌‌آور را به فردی ترحم‌برانگیز تبدیل می‌کند. در واقع به ما‌‌ می‌‌آموزد که ما نسبت به گذشته‌‌ی خود بسیار آسیب‌‌پذیر هستیم. بنابراین هنگام قضاوت درباره‌‌ی خود و دیگران، باید بدانیم هرکدام از ما گذشته‌‌ای دارد که بر رفتارهای امروز ما تاثیر دارد‌‌. شاید حتی از ارتباط میان اتفاقات گذشته‌‌ی زندگی خود و رفتارهای امروزمان آگاهی نداشته باشیم.

مرگ متضاد زندگی نیست، بلکه بخشی از آن است. کودکان ممکن است روزی از دست دادن اعضای خانواده، دوستان و حتی حیوانات خانگی را تجربه کنند، پس باید با مرگ و سوگِ پس از آن آشنا شوند تا بتوانند با این رخداد اجتناب‌ناپذیر زندگی، کنار بیایند. والدین می‌توانند مرگ را بخشی از یک فرآیند در چرخه‌های زندگی و طبیعت مطرح کنند و با این روش کودکان را با مرگ آشنا کنند. اینکه کودکان چگونه با این فقدان کنار می‌آیند به سن، میزان نزدیکی آنها به فرد ازدست‌رفته و حمایتی که دریافت می‌کنند بستگی دارد. کتاب‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا با مرگ و فرایند سوگ پس از آن آشنا شوند و به والدین هم کمک کنند تا مرگ را با توجه به سن و درک کودکان بهتر برای‌شان توضیح دهند. کتاب تصویری «آخرین سفر خرس» به زیبایی پدیده‌ی مرگ را برای کودکان به تصویر کشیده است. این سفر ابدی، با گفت‌وگوی خرس با جانوران دیگر، دلنشین و گریزناپذیر نشان داده شده است.

خرید کتاب آخرین سفر خرس

«آخرین سفر خرس»

این کتاب داستان خرس پیر و مهربانی است که بیمار شده و ساعت‌های پایانی عمرش را سپری می‌کند. دوستانش دور او جمع شده‌اند و نگران و غمگین هستند. خرس به آن‌ها می‌گوید که به سفری استثنایی می‌رود، سفری که هرکسی به وقت خودش به آن خواهد رفت و باید با آن‌ها خداحافظی کند. همه حیوانات از این خبر ناراحت می‌شوند و مرگ خرس را باور ندارند. دوستان خرس نمی‌دانند مرگ چیست. برای همین خرگوش می‌پرسد: «اما... اما... تو نمی‌میری؟» و خرس می‌گوید: «این دست من نیست. من آنقدر خسته‌ام که دلم می‌خواهد بخوابم و بخوابم، اندازه چندین و چند زمستان. روباه کوچولو عصبانی و گیج است. او نمی‌تواند زندگی بدون خرس را تصور کند و می‌خواهد تا آنجا که می‌تواند از راز این سفر آگاه شود برای همین از خرس می‌پرسد: «مردن یعنی چه؟» خرس می‌گوید: «هیچکس درست نمی‌داند. خیلی‌ها می‌گویند، مرگ یک خواب آرام است و عده‌ای می‌گویند مرگ رفتن به بهشت و آسمان است.» خرس می‌گوید که مرگ او دیدار با همان کسانی است که دوست‌شان داشته و آن هم روزی این سفر را رفته‌اند. خرس این سفر را چنان زیبا برای روباه تعریف می‌کند که روباه دل‌اش می‌خواهد زودتر به این سفر برود و خرس به او می‌گوید اما باید منتظر بماند تا زمان آن برسد. 

چگونه به پرسش‌های کودکان درباره مرگ پاسخ دهیم

اگر کودکان مانند روباهِ داستان از والدین خود بپرسند که مرگ چیست، والدین باید برای پاسخ‌دادن به پرسش‌ها درباره‌ی مرگ آماده باشند. مرگ یکی از نزدیکان می‌تواند کودک را گیج و سردرگم کند، به خصوص اگر او قبل از آن تجربه، سوگ را درک نکرده باشد. کودک نمی‌داند وقتی کسی می‌میرد چه اتفاقی خواهد افتاد. اگر به کودکان کمک کنیم تا مرگ را درک کنند، پذیرش فقدان شخص ازدست‌رفته برای‌شان آسان‌تر خواهد بود. بنابراین زمانی که کودکان مفاهیم پایه در مورد مرگ و نیستی را درک کنند، برای مقابله با فقدان آمادگی بیشتری خواهند داشت. 

خرید کتاب کودک درباره مرگ و از دست دادن عزیزان

پس از صحبت درباره‌ی مرگ، یک روز همه جانوران جنگل با فقدان و مرگ خرس روبه‌رو می‌شوند: «صبح روز بعد، خرگوش صحرایی به همه خبر داد خرس مرده است و دیگر هیچ‌وقت بیدار نمی‌شود» پس همه به لانه‌ی خرس می‌روند تا با او خداحافظی کنند. این کتاب مراحل مرگ و سوگواری پس از آن را به خوبی به تصویر کشیده است. اولین قدم در روند سوگواری این است که به کودکان آموزش بدهیم که فقدان شخص ازدست‌رفته دائمی است. درک این موضوع که مرگ برگشت‌ناپذیر است، به کودکان اجازه می‌دهد تا به جای منتظر ماندن برای بازگشت فرد ازدست‌رفته برای او سوگواری کنند.

بزرگسالان می‌توانند به کودکان کمک کنند تا دلایل فیزیکی مرگ را درک کنند

کودکان باید بدانند که تمام عملکردهای زندگی در زمان مرگ به پایان می‌رسد. خردسالان همه چیز را حتی اسباب‌بازی، سنگ و ماشین را زنده می‌بینند. وقتی بزرگ‌تر می‌شوند، متوجه می‌شوند که اشیای بی‌جان زنده نیستند، اما گاهی ممکن است گیج شوند و تفاوت موجود زنده و غیرزنده را ندانند. کودکان ممکن است گیاهان را زنده نبینند، زیرا گیاهان حرکت نمی‌کنند. کودکان پیش‌دبستانی اغلب نمی‌دانند که تمام نشانه‌های زنده بودن با مرگ به پایان می‌رسد. آن‌ها ممکن است فکر کنند که مرده احساس ترس، سرما، گرسنگی یا تنهایی می‌کند. 

خرید کتاب کودک درباره پذیرش مرگ

اگر کودکان بدانند که کارکردهای زندگی پس از مرگ به پایان می‌رسد، بهتر می‌توانند مرگ را درک کنند و کم‌تر غمگین می‌شوند زیرا می‌دانند مرده رنج نمی‌برد. اغلب کودکان فکر می‌کنند که دلیل مرگ کسانی که دوست‎شان دارند، کار بدی است که آن‌ها انجام داده‌اند. این می‌تواند سبب احساس گناه در کودک شود. بنابراین درک این‌که همه موجودات زنده می‌میرند، سبب می‌شود که کودکان در مرگ دیگری خودشان را مقصر ندانند و حس گناه نداشته باشند. بزرگسالان می‌توانند با زبان ساده و مناسب با رشد کودک، به کودکان کمک کنند تا دلایل فیزیکی مرگ را درک کنند. به آن‌ها بگویند چگونه مرگ سبب توقف کارکردهای حیاتی بدن می‌شود.

کودکان در سنین مختلف، واکنش‌های متفاوتی نسبت به مرگ دارند

درک دلایل فیزیکی که سبب مرگ می‌شود، می‌تواند سردرگمی احتمالی و احساس گناه کودکان را کاهش دهد. به یاد داشته باشیم، کودکان ممکن است در واکنش به مرگ عزیزان، احساسات متفاوتی را تجربه کنند، در کودکان زیر پنج سال، واکنش به مرگ، ممکن است با رفتارهایی همانند چسبیدن به مراقب خود یا برخی رفتارهای واپس‌گرایانه مانند خیس‌کردن تخت‌خواب‌شان همراه باشد. این رفتارهای رایج معمولاً پس از گذشت مدت زمان مشخصی متوقف می‌شوند.
کودکان بزرگ‌تر بین سنین شش تا یازده سال می‌دانند که فرد فوت شده هرگز باز نخواهد گشت. اگرچه برخی از کودکان شش ساله که هنوز این موضوع را درک نکرده‌اند، ممکن است نگران باشند که اعضای دیگر خانواده و دوستان‌شان هم بمیرند. آن‌ها پرسش‌هایی دارند و می‌خواهند بفهمند چه اتفاقی افتاده است و ممکن است غم و اندوه خود را از راه خشم و یا درد جسمی نشان دهند. نوجوانان از حدود سن دوازده سالگی می‌دانند که مرگ غیرقابل برگشت است و برای همه رخ می‌دهد، حتی خودشان روزی خواهند مرد. واکنش نوجوانان با کودکان متفاوت است. آن‌ها اغلب احساساتی مانند بی‌تفاوتی، عصبانیت، غم و اندوه شدید و تمرکز ضعیف در یادگیری دارند. برای حمایت از کودکان و نوجوانانی که این مراحل را سپری می‌کنند، حتما باید از یک مشاور برای تسکین اندوه آن‌ها کمک بگیریم.

در سایت آموزک بخوانید: بایدها و نبایدها در برخورد با کودک سوگوار

خاکسپاری و سوگواری

در پایان کتاب «آخرین سفر خرس» وقتی خرگوش خبر مرگ خرس را به همه می‌دهد، جانوران به لانه خرس می‌روند تا او را برای آخرین‌ بار ببینند. آن‌ها دسته دسته گل می‌آورند و جلوی در لانه می‌چینند. گورکن هرچه در لانه‌ی خرس است بیرون می‌آورد چون حیوان‌ها می‌خواهند از خرس یادگاری داشته باشند. اما روباه چیزی برنمی‌دارد او می‌گوید: «من همیشه به یاد خرس مهربان هستم. لازم نیست چیزی من را یاد او بیندازد»

چند روز بعد حیوان‌ها دورهم جمع شدند تا درباره خرس با هم حرف بزنند، حرف‌هایی که زده بود، کارهایی که کرده بود و روزهای خوشی که با او گذرانده بودند. این بخش از کتاب به مراسم و رخدادهایی اشاره می‌کند که پس از شخص ازدست‌رفته اتفاق می‌افتد. به کودکان درباره‌ی مراسمی مانند تشیع جنازه یا مراسم یادبود، توضیح بدهیم و اگر دوست داشتند، حتما آنها را در مراسم شرکت دهیم و پیش از شرکت در مراسم به آنها بگوییم چه اتفاقی خواهد افتاد. اگر کودک مادربزرگ یا پدربزرگ‌اش را از دست داده به او بگوییم، بسیاری از افرادی که مادربزرگ را دوست داشتند، آنجا خواهند بود. ما دعا می‌کنیم و درباره‌ی زندگی مادربزرگ صحبت می‌کنیم. مردم ممکن است گریه کنند و ما را در آغوش بگیرند. ممکن است به ما بگویند برای از دست دادن مادربزرگ متأسفیم. ما در پاسخ به آن‌ها می‌توانیم بگوییم «متشکریم» یا «ممنون که آمدید.» سپس به کودک بگوییم تو اگر بخواهی می‌توانی نزدیک من بمانی و دستم را بگیری.

در سایت آموزک بخوانید: کودک و پذیرش مرگ

ممکن است لازم باشد درباره خاک‌سپاری، برای کودک توضیح دهیم. به آن‌ها بگوییم پس از تشیع جنازه، دفن در یک گورستان انجام می‌شود. مادربزرگ در زمین دفن می‌شود. این می‌تواند مانند یک خداحافظی غم‌انگیز باشد و مردم ممکن است گریه کنند. به او بگوییم شخص ازدست‌رفته، هیچ حس یا ترس و تنهایی ندارد. به او بگوییم او هیچ رنجی را حس نمی‌کند و این‌جاست که آموزه‌های پیشین ما به کودکان درباره‌ی توقف کارکردهای حیاتی مرگ، به کارمان می‌آید.

در روزها و هفته‌های پیش‌رو، فرزندمان را تشویق کنیم که نقاشی بکشد یا داستان‌هایی درباره‌ی شخص ازدست‌رفته بگوید و یا حتی بنویسد. از صحبت‌کردن در مورد فردی که مرده، اجتناب نکنیم و با به اشتراک گذاشتن خاطرات شادی که با فرد ازدست‌رفته داشتیم، به التیام غم کودک خود کمک کنیم. در پایان کتاب «آخرین سفر خرس» وقتی حیوانات به یاد آوردند که هر بهار با بیدار شدن خرس از خواب زمستانی چه‌قدر خوشحال می‌شدند، انگار دوباره او را می‌دیدند. انگار که خرس نرفته بود و هنوز با آن‌ها بود و این موضوع از غم و غصه دوستان خرس کم می‌کرد. 
گذشت زمان مرهمی است برای تسکین غم و اندوه کسانی که مرگ عزیزانشان را تجربه کرده‌اند. تسکین اندوه به این معنا نیست که فرد از‌دست‌رفته فراموش شده، بلکه به این معناست که او همیشه با عشق و با یادآوری خاطرات و احساسات خوب در بازماندگان به یاد آورده می‌شود. همان‌گونه که در پایان کتاب گورکن به روباه گفت: هیچ‌کداممان خرس را فراموش نمی‌کنیم. او همیشه با ماست...»

منابع: 
آخرین سفر خرس، نویسنده: آدو ویجلت. تصویرگر: کریستینا کادمون. مترجم: سیدمهدی شجاعی. ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

Udo Weigelt

پیتر پن از مشهورترین و محبوب‌ترین داستان‌های نوشته‌شده برای کودکان و نوجوانان است. این داستان به قلم جیمز متیو بری، نویسنده‌‌ی اسکاتلندی، در سال 1901 خلق شد و با استقبال بسیار مخاطبین روبه‌رو شد؛ به طوری که متیوبری در سال 1904، نمایشی را بر اساس این داستان تنظیم کرد و بر صحنه برد. این نمایش نیز موفقیت بسیاری پیدا کرد. پس از آن نمایش‌‌ها، فیلم‌‌ها و پویانمایی‌‌های بسیاری با الهام از این داستان ساخته شد و به نمایش درآمد. در سال 1929 جیمز متیو بری، همه‌‌ی درآمد حاصل از فروش کتاب «پیتر پن» را وقف ساختن بیمارستانی تخصصی برای درمان کودکان کرد. 

داستان پیتر پن درباره‌‌ی کودکی است که هرگز بزرگ نمی‌‌شود. او به سرزمینی تعلق دارد که پیرو قوانین طبیعی زمین نیست؛ بنابراین موجودات آن سرزمین با گذشت زمان تغییر نمی‌‌کنند. این سرزمین «Neverland» یا «هیچستان» نام دارد. یکی‌دیگر از ویژگی‌‌های این سرزمین این است که قوانین و مقرراتی را که بزرگ‌تر‌‌ها برای کودکان‌‌شان وضع کرده‌‌اند، در این سرزمین وجود ندارد.  کودکان در این سرزمین آزادند و می‌‌توانند هرکاری را که دل‌‌شان می‌‌خواهد انجام دهند. داستان کتاب پیتر پن از آنجایی شروع‌‌ می‌‌شود که پیتر-پسربچه‌‌ای ساکن سرزمین هیچستان- وارد دنیای انسان‌‌های معمولی می‌‌شود. پیتر پن در چند سال گذشته هنگامی که مری -مادر خانواده‌‌ی دارلینگ- کودک بود، بر او نمایان شد. این اتفاق باعث‌‌ شد که مری همیشه چشم انتظار دیدن دوباره‌‌ی پیتر پن باشد. هنگامی که مری با سایر اعضای خانواده‌‌اش‌‌ از آشنایی با پیتر پن  صحبت می‌کند، کسی حرف او را باور‌‌ نمی‌‌کند. در یکی از شب‌‌ها که آقا و خانم دارلینگ (پدر و مادر خانواده) در خانه نیستند، پیتر پن از راه پنجره‌ی خانه‌‌‌ی دارلینگ‌‌ به دیدار دو فرزند آن‌‌ها یعنی جان و مایکل‌‌ می‌‌رود و با آن‌‌ها دوست‌‌ می‌شود. پیتر پن از سرزمین هیچستان‌‌ می‌‌گوید و برای رفتن به آن‌‌جا، پرواز کردن را‌‌ به آن‌‌ها می‌‌آموزد. بچه‌‌ها در هیچستان به پریان دریایی، دزد‌‌های دریایی، سرخ پوست‌‌ها، خانه‌‌های زیرزمینی و درختی و تالاب‌‌ها‌‌ برمی‌‌خوردند. برای جان و مایکل این سرزمین تازگی دارد. خواننده‌‌ی این داستان، وارد دنیایی بسیار ویژه‌‌ می‌‌شود. جایی که شباهت بسیار کمی با جهان آشنای او دارد و‌‌ از جنبه‌‌های بسیاری‌‌ از دنیای واقعی که‌‌ در آن زندگی می‌کنند، جذاب‌‌تر است. 

از آن‌‌جا که در بیشتر داستان‌‌های کلاسیک -که پیتر پن هم در این دسته قرار می‌‌گیرد - جدال میان خیر و شر، محور اصلی داستان است این داستان نیز، دارای یک قهرمان یعنی پیتر و یک ضدقهرمان به نام کاپیتان هوک است. کاپیتان هوک - دزد دریایی- دشمن پیتر پن است و سال‌‌ها با او مبارزه کرده. هوک به دلیل محبوبیت پیتر در میان موجودات ساکن هیچستان، به او حسادت می‌‌کند و سعی دارد با از میان برداشتن او، تنها حاکم سرزمین هیچستان شود. داستان پیتر پن - به جز این دو شخصیت اصلی- پر از شخصیت‌‌های گوناگون است. این شخصیت‌‌ها به دو گروه دوستان پیتر پن و دشمنان پیتر پن (که بیشتر از خدمه‌‌ی کشتی کاپیتان هوک هستند) تقسیم می‌‌شوند. نویسنده‌‌ی این داستان با توجه به این‌‌که مخاطبینش بیشتر کودکان و نوجوانان هستند، سعی کرده است حتی شخصیت‌‌های ضدقهرمان -مانند کاپیتان هوک - را به شکل شیرین و جذابی نشان دهد. درواقع  شخصیت‌‌های منفی داستانش بیشتر خاکستری هستند تا سیاه.

در سال 1953 شرکت والت دیزنی، از روی این داستان فیلم سینمایی به نام «پیتر پن» را ساخت که مخاطبین زیادی پیدا کرد و هنوز مدتی از تولید آن نگذشته بود که شهرت و فروش جهانی پیدا کرد. بعد از آن سال، تولیدات پویانمایی زیادی بر اساس این داستان ساخته و منتشر شد که هرکدام در زمان خود فروش جهانی گسترده‌‌ای داشتند. 
قصه‌‌ی کاپیتان هوک از آن‌‌جا شروع می‌‌شود که در یکی ازمبارزات تن به تن میان او و پیتر پن، پیتر موفق می‌‌شود یکی از دستان او را قطع کند. سپس تمساحی دست قطع‌شده‌ی کاپیتان هوک را می‌خورد. تمساح که از خوردن دست کاپیتان هوک لذت برده است، همواره به دنبال کاپیتان هوک است که او را بیابد و بقیه‌‌ی بدن او را نیز به نیش بکشد. تمساح قبلا ساعتی کوچک را خورده است و این ساعت همیشه در بدن او تیک‌تاک می‌‌کند. وقتی تمساح به طعمه نزدیک می‌‌شود، طعمه با شنیدن صدای تیک‌تاک ساعتی که در بدن اوست، متوجه حضورش می‌‌شود و پا به فرار می‌‌گذارد. کاپیتان هوک همواره از حضور این تمساح وحشت دارد و همیشه احساس می‌‌کند که این تمساح در حال تعقیب او است. 

در فیلم پویانمایی سعی شده بود که داستان پیتر پن بدون تغییرات زیادی بازتولید شود ولی‌‌ برخی صحنه‌‌های داستان در این فیلم تغییر کرده است. برای مثال در آخر داستان، پیتر پن کاپیتان هوک را می‌کشد؛ اما در فیلم پویانمایی به دلیل محبوبیت شخصیت کاپیتان هوک در بین کودکان، کاپیتان هوک کشته‌‌ نمی‌‌شود بلکه از سرزمین هیچستان‌‌ می‌‌رود. کاپیتان هوک با وجود این که دشمن پیتر پن است اما به دلیل ترس بسیار زیادش از تمساح و ناتوانی‌اش در پرواز -بر خلاف پیتر پن- به ضدقهرمانی ویژه تبدیل‌‌ می‌‌شود. به شکلی که در بسیاری از صحنه‌‌ها دل مخاطب به حال او‌‌ می‌‌سوزد. به گفته‌‌ی بسیاری از مجلات معتبر فیلم‌‌سازی، کاپیتان هوک یکی از محبوب‌‌ترین شخصیت‌‌های شرور تاریخ پویانمایی است.

پژوهشگران معتقدند که «متیو بری» با خلق ایده‌‌ی تمساح، سعی در به تصویر کشیدن یک اختلال روانی به نام PTSD (Posttraumatic stress disorder: اختلال استرس بعد از آسیب) دارد. PTSD، اختلالی است که پس از مشاهده، تجربه‌‌ی‌‌ مستقیم یا شنیدن عاملی استرس‌زا و آسیب‌زای شدید، روی می‌دهد که می‌تواند به مرگ یا شکل‌گیری افکار خودکشی در ذهن فرد یا وقوع یک سانحه‌‌ی‌‌ جدی منجر شود. بیمار نسبت به این تجربه‌ها احساس ترس و درماندگی می‌کند و اغلب از خود رفتارهای آشفته و حاکی از بی‌قراری بروز می‌دهد و مدام تلاش می‌کند از یادآوری آن رویداد و سانحه اجتناب کند. این رویدادها‌‌ می‌‌تواند شامل سوءاستفاده جنسی، تصادف رانندگی، سوانح طبیعی مانند زلزله، جنگ و… باشد. به‌طور کلی افرادی که چنین رویدادهایی را تجربه می‌کنند، به ویژه کودکان، بیش از آن که بتوانیم تجربه‌‌ی‌‌ آن‌ها را تصور یا احساسات آن‌ها را درک کنیم از آن اتفاق‌‌ رنج می‌برند. همین امر وجه تمایز استرس پس از سانحه با سایر حوادث زندگی است (داشتن استرس بیش از حد طبیعی نسبت به حادثه).

نشانه‌‌های PTSD:

• ناآرامی و بی‌قراری، رفتارهای پرخاشگرانه، احساس بیزاری از دیگران
• گوشه‌گیری و مشکلات در روابط بین فردی، دشواری در انس گرفتن با دیگران
• احساس گناه و شرمندگی، بی‌احساسی و فقر هیجانی که از طریق جمع کردن خود و انقباض عضلات، صورت می‌گیرد
• واپسروی‌های رشدی (بازگشت به رفتارهای اولیه کودکان، شب‌ادراری، مکیدن شست و…)
• رفتارهای هیجانی و برانگیختگی بیش از حد (حالت گوش به زنگ بودن که به محض مواجهه شدن با محرک تنش‌زا شوکه می‌شود)
• اختلال خواب، کابوس و خواب‌های ترسناک (رویاهای هولناک بدون محتوای مشخص)
• اجتناب از افکار و احساسات و حتی اماکنی که اتفاق‌‌های‌‌ ناخوشایند را برای او یادآوری می‌کند
• تکرار خاطره‌های آسیب‌زا از قبیل مزاحمت، تجاوز و… در ذهن
• اختلال در کار روزانه، مشکلات در تمرکز و آموزش

همه‌‌ی این رفتارها یا تعداد زیادی از آن‌‌ها باید بیش از یک ماه به طول بیانجامد تا ما برای این افراد، PTSD را تشخیص دهیم و درمان آن را آغاز کنیم.

منتظر بخش دوم این مقاله باشید...

«روز جهانی سوادآموزی» هر سال در 17 شهریورماه برابر با 8 سپتامبر در سراسر جهان جشن گرفته می‌شود. در چنین روزی در سال 1344 هجری شمسی برابر با 1965 میلادی کنگره جهانی مبارزه با بی‌سوادی برای اولین بار در تهران تشکیل جلسه داد تا برنامه آموزش و پرورش را در سطح بین‌المللی مورد بحث و بررسی قرار دهد. یونسکو در چهاردهمین نشست خود در نوامبر 1966، 8 سپتامبر را به عنوان روز جهانی سوادآموزی اعلام کرد. این روز هر سال توسط اکثر کشورهای عضو جشن گرفته می‌شود. جنبه کلیدی بزرگداشت این روز بسیج افکار عمومی در جهت مبارزه با بی‌سوادی است. روز جهانی سوادآموزی انجمنی برای انتشار اطلاعات در مورد سواد، افزایش آگاهی عمومی و برجسته کردن اهمیت سواد برای توسعه فردی و ملی است.

اگرچه با گذشت بیش از پنجاه سال از اولین روز جهانی سوادآموزی، پیشرفت‌های زیادی در بهبود نرخ باسوادی حاصل شده است، اما بی‌سوادی همچنان یک مشکل جهانی است. تصور می‌شود بیش از 750 میلیون بزرگسال در سراسر جهان وجود دارد که نمی‌توانند بخوانند. بلای بی‌سوادی از هیچ ملت و فرهنگی روی زمین، از جمله ایالات متحده، که در آن حدود 32 میلیون بزرگسال آمریکایی بی‌سواد هستند، در امان نمی‌ماند.

کتابک برای روز جهانی سوادآموزی کتاب‌های زیر را به شما معرفی می‌کند:

اشاره ورزی با نوزادان و نوپایان/ برای ۱ تا ۹ سال/ معرفی بسته اشاره ورزی با نوزادان و نوپایان/ خرید بسته اشاره ورزی با نوزادان و نوپایان)
آواورزی با سی‌بی‌لک/ برای ۳ تا ۵ سال/ (معرفی کتاب آواورزی با سی‌بی‌لک/ خرید بسته آواورزی با سی‌بی‌لک)
شمارورزی لولوپی + ۰ (ریاضی آموز ادبی)/ برای ۳ تا ۷ سال/ (معرفی کتاب شمارورزی لولوپی + ۰ (ریاضی آموز ادبی)/ خرید کتاب شمارورزی لولوپی + ۰ (ریاضی آموز ادبی))
الفباورزی با کاکا‌کلاغه/ برای ۵ تا ۷ سال/ (معرفی کتاب الفباورزی با کاکا‌کلاغه/ خرید بسته الفباورزی با کاکا‌کلاغه)
فارسی آموز نخودی ۱/ برای ۵ تا ۷ سال/ (معرفی کتاب فارسی آموز نخودی ۱/ خرید کتاب فارسی آموز نخودی ۱)
شمارورزی لولوپی + ۱ (ریاضی آموز ادبی)/ برای ۵ تا ۷ سال/ (معرفی کتاب شمارورزی لولوپی + ۱ (ریاضی آموز ادبی)/ خرید کتاب شمارورزی لولوپی + ۱ (ریاضی آموز ادبی))
واژه نامه چیستانی، تصویری/ برای ۵ تا ۹ سال/ (معرفی کتاب واژه نامه چیستانی، تصویری/ خرید کتاب واژه نامه چیستانی، تصویری)
فارسی آموز ادبی 2 | آموزش زبان فارسی/ برای ۷ تا ۹ سال/ (معرفی کتاب فارسی آموز ادبی 2 | آموزش زبان فارسی/ خرید کتاب فارسی آموز ادبی 2 | آموزش زبان فارسی)
شمارورزی لولوپی+۲ (ریاضی آموز ادبی)/ برای ۷ تا ۹ سال/ (معرفی کتاب شمارورزی لولوپی+۲ (ریاضی آموز ادبی)/ خرید کتاب شمارورزی لولوپی+۲ (ریاضی آموز ادبی))
فارسی آموز ادبی ۳ | آموزش زبان فارسی/ برای ۹ تا ۱۲ سال/ (معرفی کتاب فارسی آموز ادبی ۳ | آموزش زبان فارسی/ خرید کتاب فارسی آموز ادبی ۳ | آموزش زبان فارسی)
سواد شکوفایی – از پژوهش تا عمل – چه‌گونه کودکان با سواد می‌شوند؟/ برای بزرگسال/ (معرفی کتاب سواد شکوفایی – از پژوهش تا عمل – چه‌گونه کودکان با سواد می‌شوند؟/ خرید کتاب سواد شکوفایی – از پژوهش تا عمل – چه‌گونه کودکان با سواد می‌شوند؟)

پیش از خواندن این گفت‌وگو، بخش نخست آن را مطالعه کنید: گفت‌و‌‌گو با مدیر موزه کودکی ایرانک – بخش نخست

• چه کسانی یا نهادهایی از ابتدای راه اندازی موزه از آن پشتیبانی مالی و فرهنگی کرده‌اند و اکنون چه کسانی و نهادهایی این پشتیبانی را ادامه می دهند؟

همانطور که پیش از این هم گفتم در سال 1397 به پشتیبانی مالی و معنوی دو شرکت مهندسی: گروه توسعه کسب و کار آذرستان به مدیریت سرکار خانم پروین امینی و مهندس توحید زورچنگ و شرکت تضامنی محمد عطاردیان و همکاران به مدیریت مهندس محمد عطاردیان - ایده راه‌اندازی نمایشگاه- موزه کودکی ایرانک تحقق پیدا کرد. البته این را هم باید اضافه کنم گروه توسعه کسب و کار آذرستان پیش از این و در سال 1393 در باغ موزه نگارستان با موسسه و فعالیت‌های موزه‌ای آن آشنا شده بودند و از همان زمان در پروژه‌های ترویجی دیگر موسسه را همراهی می‌کردند، به ویژه در برنامه «با من بخوان» و ساخت و راه‌اندازی کتابخانه‌های کودک محور در شهرها و روستاهای دور و نزدیک و خوشبختان همچنان این همراهی در تمام زمینه‌ها ادامه دارد. همزمان از پشتیبانی معنوی و مشاوره‌های خوب همراهانی همچون استاد فرشید مثقالی، هنرمند فرهیخته ثمیلا امیرابراهیمی و تصویرگر به نام سوئدی ماریت تورن کویست برخوردار بودیم، و فرهیختگانی همچون آرسینه ماردیروسیان که شکل‌گیری اولیه موزه را مدیون او و دیگر دوستان جامعه ارامنیان هستیم که با اهدا اشیا به غنای آرشیو موزه کمک بسیار کردند، کامران ملک مطیعی، ثریاقزل ایاغ، خانواده مافی (یحیی مافی و فرنگیس سهراب)، شورای کتاب کودک، نینا وزیری و فائزه پژوهش گرامی که همیشه به صورت داوطلبانه در موزه حضوری پر رنگ داشتند و دیگرانی که همچنان با اهدا میراث خانوادگی به غنای موزه کمک می‌کنند و خانواده‌هایی که با حضور خود در موزه نمی‌گذارند چراغ این مجموعه فرهنگی خاموش شود.

• آیا به نظر شما می شود موزه‌های کودکی را به گونه‌ای اداره کرد که از نظر اقتصادی خودکفا و حتا درآمدزا باشند؟

پاسخ به این سوال در حال حاضر کمی دشوار است. برای اینکه یک مجموعه فرهنگی بتواند از نظر اقتصادی خودکفا و حتا درآمدزا باشد، باید بتواند برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت داشته باشد و قدرت برنامه‌ریزی‌های خرد و کلان. با بحران‌های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی موجود و عدم حمایت بخش دولتی، عملا این قدرت از برنامه‌ریزان فرهنگی بخصوص در بخش خصوصی گرفته شده است. اما در وضعیت به سامان می‌توانم به یقین بگویم خانواده‌ها از فعالیت‌های فرهنگی- هنری با کیفیت و متفاوت استقبال می‌کنند. و نه تنها خود در این برنامه‌ها بارها و بارها شرکت می‌کنند، حتا حاضر هستند شرایط استفاده خانواده‌های کم برخوردار را از این امکانات تسهیل کرده و با کمک‌های مالی در این زمینه با مجموعه‌های فرهنگی مشارکت کنند.

• با توجه به سختی کار موزه‌داری در ایران، مشکلاتی که در سر راه است چیست؟

در حال حاضر چالش‌های پیش روی موزه‌ها بسیار است، به ویژه برای موزه‌های خصوصی. در سوال پیشین شما به بحران‌های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی که قدرت برنامه‌ریزی‌های حتا کوتاه مدت را از موزه‌داران می‌گیرد اشاره کردم. به آن‌ها اضافه کنید نداشتن فضای فیزیکی مناسب و دایمی که هزینه تامین آن بسیار سنگین است، به ویژه زمانی که دولتیان اراده‌ای برای پشتیبانی از کارهای بنیادین را ندارند، تامین بودجه حفظ و نگهداری مجموعه‌ها و جذب نیروی انسانی حرفه‌ای و تبلیغات یکی دیگر از چالش‌های پیش روی موزه کودکی ایرانک طی این سال‌ها بوده و هست. بسیاری از بازدیدکنندگان از اینکه تاکنون در مورد چنین موزه‌ای اطلاع نداشته‌اند متعجب هستند و از ما می‌خواهند تبلیغات و اطلاع‌رسانی را در مورد موزه و برنامه‌های آن گسترده‌تر کنیم. و ما باید بارها و بارها توضیح دهیم که استفاده از رسانه‌های پر مخاطب گاه امکان‌پذیر نیست و در بیشتر موارد هزینه‌بر است. حتا اداره میراث فرهنگی استان تهران که صادر کننده مجوزهای مجموعه‌داری و موزه‌داری است فهرستی از موزه‌های ثبت شده در استان تهران را برای اطلاع‌رسانی و کمک به شناخته شدن ظرفیت‌های موجود روی سایت خود قرار نداده‌اند. علی‌رغم درخواست‌های شفاهی و کتبی پی‌در‌پی در موزه‌های پر تردد تبلیغی از موزه‌های دیگر نمی‌گذارند. در مناسبت‌های گوناگون میراث فرهنگی که در همین شهر تهران وزارت میراث فرهنگی با همراهی شهرداری تهران برای مدتی کوتاه برخی از بیلبوردهای شهری را به معرفی موزه‌ها اختصاص می‌دهند، شما معرفی از موزه‌های خصوصی همچون موزه ما نمی‌ببینید. جالب است بدانید بیش از دوازده سال است تهران شعار «تهران شهر دوستدار کودک» را مطرح می‌کند. اما هیچگاه به چند موزه‌ای که به یکی از بندهای تصویبنامه‌ی کمیته شهر دوستدار کودک تحقق بخشیده‌اند توجه نکرده‌اند.

• موزه کودکی ایرانک از بستر یک کار پژوهشی بزرگ جوشیده و رشد کرده است. این پژوهش و پژوهش مشابه دیگر به نام مطالعات کودکی که در موسسه در جریان است، چه قدر به ژرفابخشی مفهوم یک موزه پژوهشی و کاربردی کمک کرده است؟

همیشه نخستین توضیحی که در بدو ورود به بازدیدکنندگان بزرگسال موزه داده می‌شود این است که آنچه در این موزه می‌بینید و می‌شنوید، بخشی‌هایی از دستاوردهای دو پروژه پژوهشی «تاریخ ادبیات کودکان ایران» و «کودک و کودکی در ایران» است. در تابلوهای اطلاعاتی کنار هر جعبه آینه نیز به این دو منبع مرجع اطلاعاتی اشاره شده است. از آنجا که چیدمان روایتی موزه نیز بر پایه اطلاعات این دو پژوهش است به درستی سیر تحول و تغییرات فرهنگ کودکی و جایگاه کودک در بستر زمان دیده می‌شود. بسیار پیش آمده که در پاسخ به سوالات بازدیدکنندگانی که با دید پژوهشی به موزه آمده‌اند به کتاب‌های 10 جلدی تاریخ ادبیات کودکان ایران استناد کرده و ارجاع داده‌ایم. و حتا کتاب‌ها را در دفتر موزه در اختیارشان گذاشته‌ایم تا یادداشت برداری‌های خود را تکمیل کنند. البته اگر می‌توانستیم بانک اطلاعاتی تاریخ فرهنگ کودکی ایرانک، کتابخانه تحقیقاتی موسسه را که جامع‌ترین بانک اطلاعاتی در این حوزه موضوعی است و بخشی از آن در سایت iranak.org قرار گرفته است را در موزه مستقر کنیم، می‌توانستیم اطلاع‌رسانی جامعی در حوزه تاریخ فرهنگ کودکی از دوره باستان تا روزگار نو به تمامی پژوهشگران به ویژه دانشجویان داشته باشیم. این ظرفیت در مجموعه وجود دارد. امیدواریم در آینده نزدیک این مهم هم با داشتن فضای فیزیکی بزرگتر و بهتر تحقق پیدا کنند. بسیاری از موزه‌ها در کنار مجموعه خود کتابخانه‌های کوچک و بزرگ مرتبط با موضوع مجموعه خود دارند. موزه کودکی ایرانک نیز از آنجا که برآمده از برنامه پژوهشی گسترده است، اگر می‌توانست در کنار کتابخانه تحقیقاتی موسسه با بیش از ۱۰۰ هزار رکورد اطلاعاتی دسته‌بندی شده قرار گیرد. سطح دیگری از اطلاع‌رسانی در این زمینه موضوعی ارایه می‌داد که قطعا مورد استقبال بیشتر پژوهشگران قرار می‌گرفت.

• و مردم چه گونه به جمع‌آوری اشیاء و اسنادی که در موزه یا انبار موزه است کمک کرده‌اند؟ 

اشیا مربوط به کودکان همه اسناد تاریخی برای مطالعات کودکی هستند که موسسه در طول همه این سال‌ها به شناسایی و گردآوری آن‌ها پرداخته است. این اشیا و اسناد به سبب تعلق آن‌ها به کودکان معمولا کم ارزش پنداشته شده‌اند و دارندگان آن‌ها در بسیاری موارد در نگه‌داری آن‌ها بی‌توجه بوده‌اند و در هر اسباب‌کشی و در هر خانه تکانی اولین دورریزها همین کودکانه‌ها بودند. برخى از این منابع در پستوى خانه‌ها با هویتى بى‌ارزش، کم‌ارزش و در بهترین حالت به عنوان میراث خانوادگى از یادها رفته‌اند. با به نمایش درآمدن این کودکانه‌ها‌ در نخستین نمایشگاه- موزه کودکی خوشبختانه بسیاری از فرهیختگان و علاقه‌مندان به تاریخ فرهنگی کودکی به موسسه در شناسایی و گردآوری مواد بیشتر با ما همگام شدند، و می‌توانم بگویم چیزی حدود 80 درصد از مجموعه اشیا و مستندات موزه، توسط مردم به موزه اهدا شده‌اند و یا در برخی موارد به صورت امانی در اختیار موزه قرار گرفته‌ است. سال گذشته که شعار روز جهانی میراث فرهنگی و موزه‌ها «قدرت موزه‌ها» بود. من گفتم قدرت موزه‌هایی همچون ما حضور مردم است چه در مقام بازدیدکنندگان خوب و چه در مقام اهدا کنندگان میراث فرهنگی خانوادگی.

• در سنجش با وضعیت آموزش و پرورش و این که موزه‌ها امروزه در برنامه درسی بسیاری از کشورها نقش دارند، مخاطبان کودک و نوجوان چه میزان می‌توانند در ارتباط با موزه بیاموزند و چه قدر این کار روی تفکر آن‌ها از جنبه آشنایی با میراث فرهنگی و نگه‌داری از آن نقش دارد؟

همانطور که شما هم اشاره داشتید در بسیاری از کشورها موزه‌ها همانند کتابخانه‌ها در کنار فعالیت‌های رسمی آموزش و پرورش به اطلاع‌رسانی، آموزش و پر کردن اوقات فراغت کودکان در حوزه‌های مختلف کمک می‌کنند. زیرا موزه‌ها موقعیت‌های بیشتری را برای یادگیری و دستیابی به تجربه و الگو گرفتن ایجاد می‌کنند، کودکان و نوجوانان که به فضاهای فرهنگی متنوع همچون موزه‌ها می‌روند و می‌بینند و می‌شنوند و تجربه می‌کنند به شناختی نو از زبان دست می‌یابند، با کارکردهای نمادها و نشانه‌ها و مهارت‌های درک دیداری- شنیداری آشنا می‌شوند، که همگی مهارت‌های بنیادی سواد، یعنی شنیدن، دیدن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن را پشتیبانی می‌‌کند. در ایران نیز به عنوان نمونه دست‌اندرکاران آموزش و پرورشی همچون معصومه سهراب و یحیی مافی در کتاب تجربه‌های مدرسه‌داری که به تجربه‌های آن‌ها در مدرسه و کودکستان مهران در سال‌های 1332- 1357 بازمی‌گردد، اشاره ‌می‌کنند که «بازدید از یک موزه، مسائلی را در ذهن کودک بیدار می‌کرد که مدت‌ها فکر او را به خود مشغول می‌داشت». و واقعا نیز این حق کودکان است که از هر طریقی که می‌خواهند به غیر از دسترسی به امکانات آموزش رسمی، با هدف ترویج رفاه اجتماعی، معنوی و اخلاقی و بهداشت جسمی و روانی، دسترسی به اطلاعات داشته باشند. و موزه‌ها یکی از مراکز فرهنگی هستند که باید در برنامه‌ریزی‌های آموزشی با رویکرد توسعه پایدار قرار گیرند، چرا که موزه‌ها با پژوهش روی تاریخ میراث فرهنگی، هنری، صنعتی و... بجای مانده از زیست انسانی و با بازنمایی گذشته و فراهم کردن امکان مرور دیداری- شنیداری این تاریخ در یک بازه زمانی کوتاه در برابر دیدگان بازدیدکنندگان به ویژه بازدیدکنندگان کودک و نوجوان به آن‌ها کمک می‌کنند تا با نگاهی به جایگاه گذشته خود و مقایسه آن با جایگاه امروز، برای آینده خود و نسل‌های بعد برنامه‌ریزی کنند. 

 حال تصور کنید کودکان و نوجوانان بتوانند این آشنایی را با تاریخ فرهنگ کودکی و آشنایی با میراث ادبی، فرهنگی و هنری کودکی سرزمین‌شان شروع کنند. با اشیا و اطلاعاتی که برای آن‌ها ملموس‌تر و آشناتر است. گسترش فرهنگ موزه‌ای یکی از راه‌های موثر برای بالا بردن درک پدیده‌های فرهنگی در کودکان و نوجوانان است. و توجه آن‌ها به آداب موزه‌گردی و مانوس شدن با گردشگری موزه‌ای.

• موزه کودکی ایرانک چه برنامه‌هایی را برای آشنایی کودکان و نوجوانان و بزرگسالان به شکل روزانه یا هفتگی دارد که افزون بر دیدار از موزه است؟

بخش اصلی برنامه‌های چه در برنامه‌های میان هفته و بازدیدهای گروهی آموزشگاهی و گردشگری و چه بازدیدهای آخر هفته خانوادگی قطعا بازدید از اشیا مرتبط با زندگی کودکان از دوره باستان تا روزگار نو است که همیشه سهم زیادی از برنامه‌های موزه را به آن اختصاص می‌دهیم. اما زندگی کودکان جلوه‌های دیگری نیز داشته که بر حیات کودکان تاثیر بسیار داشته و دارد. همچون میراث ادبی و میراث هنری. برای آشنایی با این عرصه‌های فرهنگ کودکی، برنامه‌هایی را به مناسبت‌های گوناگون ملی و بین‌المللی در قالب کارگاه‌های ساخت عروسک‌های نمایشی و اسباب‌بازی و برنامه‌های ترانه‌خوانی و موسیقی، متل‌خوانی، قصه‌گویی نمایشی، بلند‌خوانی نمایشی، نمایش‌های عروسکی، نمایش‌های سایه، نمایش‌های محیطی، نمایش فیلم و بازی‌های دسته‌جمعی برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنیم. 

که در برخی برنامه‌های مناسبتی از همکاری گروه‌هایی خارج از موزه برخوردار بودیم، همچون: شورای گسترش صلح برای کودکان؛ گروه تیله رنگی؛ گروه کوچ؛ گروه مجسمه سازی شرکت کنگو؛ گروه دلقکان بدون مرز. ... و به تازگی هم به مناسبت جشن تیرگان و هفته صرفه‌جویی در آب با مشارکت کمیته آب، انرژی و محیط زیست، نشریه تخصصی مهر آب، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی (وابسته به یونسکو) و انجمن روابط عمومی ایران، دو برنامه ویژه ترانه و موسیقی «کوک‌آب» و «چولی‌قزک و چمچه‌خاتون» را در موزه اجرا کردیم. این برنامه‌ها و فعالیت‌ها کاملا تعاملی و همکنشانه طراحی و اجرا می‌شوند، که حتا برای کودکان دیروز که به هر دلیلی از این تجربه‌ها در دوران کودکی محروم بوده‌اند نیز جالب و پرکشش است. اگر هر یک از بازدیدکنندگان این کودکانه‌ها را نچشیده‌اند موزه کودکی مکان خوبی است برای تجربه‌های کودکانه فارغ‌ از سن و سال و اگر چشیده‌اند و فراموش کرده‌اند دوباره به خاطر می‌آورند و تجربه می‌کنند. موزه کودکی بهترین جا برای چشیدن طعم شیرین نوستالژی‌های کودکی است. ما در دوره پساکرونا که پیوندهای ارتباطی همگان در تعامل و کنش با دیگران و با محیط به طوری جدی گسسته شده بود، از ادبیات به ویژه از موسیقی و ترانه بسیار بهره گرفتیم تا این پیوندها و روحیه کارگروهی و همکنشانه را با حس خوب از یک هارمونی زیبای موسیقایی ترمیم کنیم. و به جرات می‌توانم بگویم به لطف کارهای زیبای هنرمندان خلاق موزه در این زمینه موفق بودیم.

در سایت کتابک بخوانید: تجربه‌‍‌ای متفاوت از جشن تیرگان یا جشن آبریزگان در موزه کودکی ایرانک

• استقبال مدارس و مهدها و پیش دبستانی‌ها از موزه چه گونه بوده است و چه گونه این نهادها می‌توانند از موزه بازدید کنند؟

طی این سال‌ها یعنی از مرداد 1398 تا اسفند همان سال و بعد از آن از آبان 1400 تا کنون بیش از ... آموزشگاه با ... بازدیدکننده از موزه کودکی ایرانک بازدید داشتند. البته باید سال تحصیلی 1401 تا 1402 را لحاظ نکنیم، چرا که بیشتر مجوزهای خروج از آموزشگاه‌ها ‌به دلایل گوناگون لغو می‌شد و یا خیلی از آموزشگاه‌ها رغبتی به قبول مسئولیت خروج دانش‌آموزان از آموزشگاه را نداشتند. این میزان بازدید از یک موزه خصوصی با موضوع مرتبط با زندگی کودکان در شهری همچون تهران با بیش از 4هزار آموزشگاه و یک میلیون دانش‌آموز در مقاطع مختلف تحصیلی یعنی هیچ. البته که هزینه بلیت در تصمیم مدیران برای هماهنگی بازدید‌ها موثر بوده، اما این میزان بازدید هیچ تناسبی حتا با آمار مدارس و دانش‌آموزان خانواده‌های فرادست تهرانی هم ندارد. تعداد مدارس غیرانتفاعی تهران چیزی حدود 2000 آموزشگاه با بیش از180هزار نفر دانش‌آموز در مقاطع مختلف تحصیلی است. 

ما زمانیکه به نمودار آماری همین بازدیدکنندگان مثلا در بهار امسال که به تفکیک گروه سنی و جنسیت است نگاه می‌کنم، دقیقا نموداری پلیکانی را می‌بینم که از گروه سنی 2- 6 سال به طرف گروه سنی 13 تا 18 سال سیر نزولی دارد. این سیر کاهشی تعداد بازدیدکنندگان بین بازدیدکنندگان دختر با پسر هم معنادار است و تعداد بازدیدکنندگان پسر کمتر از بازدیدکنندگان دختر است. 

در مورد گروه سنی دلیلی همچون نام موزه -موزه کودکی ایرانک- به یقین تاثیرگذار است. بسیاری در تماس‌های تلفنی و پیامک‌ها در فضای مجازی می‌پرسند: آیا این موزه برای بچه‌های 8 سال به بالا هم جذابیت دارد؟ آیا به درد نوجوانان هم می‌خورد؟ آیا ما به عنوان والدین هم می‌توانیم در برنامه‌ها باشیم؟ و پاسخ همیشه این است که این موزه برای گروه سنی 2 تا 99 سال است و هر کس به تناسب گروه‌سنی و نیاز اطلاعاتی خود می‌تواند از تورهای موزه بهره‌مند شود و لذت ببرد. اما در تفکیک جنسیتی که تعداد دخترهای بازدیدکننده از موزه بیشتر از تعداد بازدیدکنندگان پسر است هیچ دلیل روشنی را نمی‌توانیم پیدا کنیم. آیا پسران را بیشتر به مراکز تفریحی پر هیجان می‌برند؟ واقعا نمی‌دانم. مثل تعداد شرکت کنندگان در کنکور است. همیشه تعداد دخترها بیشتر از پسرها است. شاید این نشان دهنده توجه بیشتر آموزشگاه‌های دخترانه و خانواده‌های دارای فرزند دختر است که بیشتر به فضاهای فرهنگی و هنری برای گذران اوقات‌فراغت و بازدیدهای گروهی توجه می‌کنند. 

در نظام آموزشی فعلی شوربختانه گروه نوجوانان و دبیرستانی‌ها چند دهه است که درگیر بحث کلا‌س‌های آمادگی کنکور و تکنیک‌های تست‌‌زنی هستند. من از اوایل دهه 90 که مسئولیت آرشیو و موزه را برعهده دارم کمتر شده برنامه بازدید گروهی از طرف یک دبیرستان‌ هماهنگ شود، 
موزه در طول هفته یعنی روزهای یکشنبه و دوشنبه و چهارشنبه در قالب تورهای 2 ساعته با هماهنگی قبلی پذیرای آموزشگاه‌ها است. در این تورها بازدیدکنندگان به فراخور سن، از اشیا مرتبط با زندگی کودکان از دوره باستان تا اواخر دهه 50 بازدید می‌کنند، دو قصه می‌شنوند و چند بازی سنتی گروهی اجرا می‌کنیم.

• اکنون در برخی دانشگاه‌ها رشته کارشناسی ادبیات کودکان وجود دارد و شمار بسیاری از دانشجویان در رشته گرافیک و تصویرگری تحصیل می‌کنند. تا چه میزان این رشته‌ها می‌توانند از موزه کودکی سود ببرند و دانشگاه‌ها و دانشجویان چقدر از این موزه استقبال کرده‌اند. شما از جامعه دانشگاهی چه انتظاری دارید؟ 

خوب مطالعات کودکی یک موضوع پژوهشی بین‌رشته‌ایی است. با چیدمان فعلی موزه که بخشی از موضوعات را به دلیل محدودیت فضا نداریم، دانشجویان ادبیات کودک، کتابداری و اطلاع‌رسانی، تربیت معلم، گرافیک و تصویرگری، مردم‌شناسی، حقوق، سینما و تئاتر، باستان‌شناسی، ... با یک تور 2 ساعته می‌تواند با پیشینه فرهنگ کودکی و جایگاه کودک آشنا شده و نمونه‌های از اشیا و اطلاعات مرتبط با رشته خود را ببیند. تا جایی که اطلاع دارم رشته ادبیات کودک در سطح کارشناسی ارشد در دو دانشگاه دولتی در تهران - تربیت مدرس و دانشگاه شهید بهشتی- و چند دانشگاه علمی- کاربردی تدریس می‌شود. و واحد ادبیات کودکان در چند دانشگاه دولتی، آزاد و علمی کاربردی در تهران برای رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی، علوم تربیتی و تربیت معلم تدریس می‌شود، من دانش آموخته رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی هستم در سه مقطع کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ارشد این واحد را گذرانده‌ام و خوشبختانه در دوره کاردانی این واحد را با زنده یاد استاد فرهیخته ثریا قزل‌ایاغ گذراندم. به خاطر دارم ایشان افزون بر اینکه مجموعه شخصی خود از کتاب‌های کودکان را در کتابخانه دانشکده در اختیار دانشجویان قرار می‌دادند، ما را چند جلسه به شورای کتاب کودک بردند تا هم با دست اندرکاران ادبیات کودکان که در شورا رفت و آمد داشتند آشنا شویم و هم با نخستین نهاد ادبیات کودک در ایران. اکثر دانشجویان ایشان در دوره‌های مختلف هم اکنون از اعضای فعال شورای کتاب کودک هستند. 

 مطمئن هستم اگر آن زمان موزه کودکی ایرانک بود قطعا استاد به همراه دانشجویان به موزه می‌آمدند. چون بارها در طی این مدت به همراه گروهی از دوستان از موزه بازدید کردند، یادشان گرامی و مانا. کم پیدا می‌شوند استادانی که به معرفی منابع مرجع و نهادهای مرتبط با رشته خود بپردازند. تا کنون بازدیدهای دانشگاهی بسیار اندک بوده، اما دانشجویانی بودند که خود شخصا به بازدید موزه آمده‌اند و برخی از آن‌ها گفته‌اند، ایده‌های خوبی برای پایان‌نامه‌ها و یا پژوهش‌های دانشگاهی خود گرفته‌اند. به نظر من استادان و مدیران گروه‌های علمی دانشگاهی و آموزشگاهی باید از این ظرفیت‌های فرهنگی برای آشنایی بیشتر دانشجویان با تاریخ فرهنگ کودکی استقبال کنند. این می‌تواند یک ارتباط دو سویه خوب میان مراکز پژوهشی با مراکز دانشگاهی و آموزشی باشد. بارها از آن‌ها برای برای بازدید دعوت کرده‌ایم اما بازخوردی نداشتیم. خود من چند نشست تخصصی و کارگاه‌های آموزشی شورای کتاب کودک، خانه کتابدار کودک و نوجوان، انجمن ترویج علم و یونسکو، اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، شهرداری منطقه یک را در فضای موزه چه بصورت آنلاین و چه به صورت حضوری داشتم که بسیار بازخورهای خوبی داشت. پیشنهادم به تمامی مربیانی که با کودکان دوره‌های آموزشی فرهنگی- هنری دارند این است که حتما یک جلسه از کلاس‌های خود را در موزه تشکیل دهند. مطمئن هستم نتیجه کار فراتر از انتظار آن‌ها خواهد. همینطور استاتید دانشگاه و مراکز پژوهشی کودک و کودکی.

آیا شما برای کودکان آسیب‌پذیر مانند کودکان کار یا کودکان محروم که خودشان نمی‌توانند از موزه بازدید کنند برنامه حمایتی دارید؟

بله، از آنجایی که معتقد هستیم همانطور که کمبود و فقر غذایی، بدی شرایط بهداشتی کودکان در خانواده‌های کم برخوردار آن‌ها را تهدید می‌کند. کمبود امکانات آموزشی و پرورشی و فرهنگی نیز این کودکان را از شادی و بی‌خیالی دوران کودکی محروم‌ می‌کند. آن‌ها کودکان بدون کودکی خواهند شد که به نوعی قربانی همه جانبه‌ی بی‌عدالتی‌های اجتماعی می‌شوند. لذا در تمام نمایشگاه- موزه‌های کودکی که تا کنون برگزار کرده‌ایم با ایجاد صندوق حمایتی که بخشی بودجه آن از درآمد موزه تامین می‌شده است و بخش بیشتری از آن توسط خیرین و نیکوکاران فرهنگی تامین می‌شد، شرایطی را برای ورود رایگان این گروه‌ها به موزه فراهم کردیم، حتا کودکان مهاجر افغانی که فکر می‌کنیم اگر با فرهنگ کودکی کشور میزبان آشنا شوند قطعا می‌توانند تعاملی بیشتر و بهتر با کودکان و دیگر شهروندان کشور میزبان داشته باشند، تا کودکان محروم ایرانی ساکن تهران و حومه، تا گروه‌هایی با نیاز ویژه همچون نابینایان، ناشنوایان، کم توانان جسمی- ذهنی و حتا سالمندانی که در خانه‌های سالمندان به فراموشی سپرده شده‌اند. 

• همکاران بسیاری در کار موزه در کنار شما هستند. شیوه تعامل آن‌ها با مخاطبان چه‌گونه است و چه دستورکاری برای این زمینه دارید؟

همکاران خوب موزه از میان کسانی انتخاب شده‌اند که با کودکان کار کرده‌اند و کارگاه‌های موزه کودکی را گذرانده‌اند. شیوه‌های تعامل با گروه‌های سنی مختلف را آموخته‌اند و تجربه کرده‌اند، و هر کدام به سهم خود در طول تورهای موزه باید در تعامل با مخاطبان باشند و به نیازهای اطلاعاتی آن‌ها توجه داشته باشند. و مترصد موقعیت‌هایی برای ثبت و ضبط داده‌های جدید از تاریخ فرهنگ کودکی که یک بازدیدکننده می‌تواند در اختیار ما بگذارد و یا ثبت تجربه‌های جدید از تعامل با مخاطبان. در یک برنامه مدون هر یک از راهنماهای ما سهمی در برگزاری تورها دارند و بازدیدکنندگان راهنمایی را نمی‌ببینند که همچون برخی از موزه‌ها به عنوان صرفا مراقبت از اشیاء کنجی از سالن نشسته باشد تا مخاطبان از او درخواستی کنند. بسیاری از راهنماهای ما موفق به ثبت خاطرات خوبی از دوره کودکی بازدیدکنندگان شده‌اند و یا با معرفی آن‌ها به من زمینه‌ی یک گفت‌وگوی خوب و مفصل را فراهم کرده‌اند.

• و سخن آخرتان در باره موزه داری کودکی، امیدها و ناامیدی‌ها؟

از امیدهای چند ساله اگر بگویم، داشتن ثبات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی در جامعه برای برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است و امید داشتن یک موزه دایمی در فضایی مناسب و بسیار وسیع‌تر.